Ρεπουσιάς: το Έπος του Άσχετου (μέρος Β')

Συνεχίζουμε λοιπόν.
Κατ' αρχήν υπάρχει μία γενικότερη αμφισβήτηση των ιστορικών πηγών, δίχως βέβαια περαιτέρω λεπτομέρειες, οπότε είμαστε αναγκασμένοι να το ψάξουμε ενδελεχώς (και όπως λέγαμε και στον βιασμό του Επίκουρου, που βασίζονται οι γατόπαρδοι αετονύχηδες όπως η Ρεπούση; Μπίνγκο, στο ότι όλοι βαριούνται να ψάξουν και επιζητούν την έτοιμη γνώση).

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με τον Καργάκο κατά του οποίου (ιδίως) υπάρχουν δύο εναντιώσεις: η πρώτη είναι ότι δεν είναι ιστορικός (που νομίζω το καλύψαμε και προσωπικά τον θεωρώ πολύ πιο επιστήμονα από τη Ρεπούση). Η δεύτερη είναι ότι επικαλείται τον Διονύσιο Σολωμό (8/4/1798 - 9/2/1857), γεγονός που αν έχω αντιληφθεί καλά ισοδυναμεί με το όγδοο θανάσιμο αμάρτημα. Εδώ προκύπτει το πρώτο μεγάλο πρόβλημα. Ναι, ο Σολωμός δεν ήταν ιστορικός, ήταν όμως σύγχρονος των γεγονότων. Με δεδομένο ότι αρκετοί τον είχαν κατηγορήσει για τις ποιητικές του δυνατότητες, αν μη τι άλλο αν έγραφε χονδροειδή ψέματα ούτως ειπείν έως και μύθους, θα του τα είχαν χώσει. Στο ποίημά του "Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάυρον" που γράφτηκε το 1824 λοιπόν, ο Σολωμός αναφέρεται και στο Ζάλογγο και αντίστοιχα τον χορό του. Βέβαια ο Σολωμός είπαμε ότι έχει το μειονέκτημα πως είναι ποιητής. Οκ, πάμε παρακάτω υπενθυμίζοντας το εξής, μιας χρησιμοποιήσαμε το απαρέμφατο ειπείν μόλις λίγες γραμμές πιο πάνω. Εκ του εν λόγω απαρεμφάτου ειπείν προκύπτει και η λέξη έπος, ούτως ειπείν και τα ομηρικά έπη που ήταν προφορικά (και το ζήτημα αυτό είναι πασίγνωστο ότι γράφτηκαν μεταγενέστερα δίχως βέβαια κανείς να αμφισβητεί την αυθεντικότητά τους). Προφανώς όταν ο Ερρίκος Σλήμαν τα διάβαζε προσεκτικά και κατάφερε να βρει την Τροία μέσα απ'αυτά, δεν είχε κατά νου ότι ένας ποιητής απαγορεύεται να είναι αξιόπιστος μόνο και μόνο επειδή είναι ποιητής,ούτε φυσικά αναλογιζόταν ότι το προφορικόν του πράγματος υστερεί σε φερεγγυότητα (αυτό το δεύτερο κρατήστε το διότι θα το χρησιμοποιήσουμε και παρακάτω) και γι'αυτόν τον λόγο άλλωστε και η παράδοση που είναι σε μεγάλο βαθμό προφορική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της Ιστορίας. Άρα το γεγονός ότι το έγραφε ο Σολωμός δεν αποτελεί και τόσο αναχαίτιση της αξιοπιστίας του είτε τον δούμε ως ποιητή, είτε ως φορέα προφορικών ιστοριών.

Πάμε στον επόμενο.
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (../../1815 - 14/4/1891), ο αποκληθείς και εθνικός μας ιστορικός (βέβαια θα μου πείτε ότι δεν είχε τις σπουδές της Ρεπούση. Οκ, το κουράσαμε πολύ το πράγμα με τους... παραμορφωμένους). Στον Τόμο Ε' (μέρος Β') της Ιστορίας του (1853), διαβάζουμε:

Παρατηρούμε λοιπόν ότι και ο Παπαρρηγόπουλος που προφανώς ήταν αρκετά κοντά στα γεγονότα και ο οποίος αναφέρει ρητώς το περιστατικό στο Ζάλογγο. Θα μου πείτε τώρα, μας δεν υπάρχει περίπτωση να ήταν απλή λαϊκή παράδοση; Αποκλείεται να ήταν μια ποιητική απόδοση της σφαγής που έγινε στο Σούλι; Σε αυτό θα απαντήσω στο τέλος και μέχρι τότε ας μείνουμε στα ιστορικά γεγονότα.

Συνεχίζουμε με τον Χριστόφορο Περραιβό (../../1773 - 4/5/1863) όπου εδώ υπάρχει πολλαπλό ενδιαφέρον, μιας και ο Περραιβός ήταν εκεί αφενός, αφετέρου υπάρχει (παρακάτω) ένας πολύ ενδιαφέρων αντίλογος. Από τον Περραιβό, λοιπόν, έχουμε κατ' αρχήν δύο διαφορετικές χρονικά μαρτυρίες, για το "ίδιο" πράγμα (προσοχή στα εισαγωγικά), όπου η πρώτη έγινε και η δεύτερη ήταν να γίνει αλλά δεν έγινε. Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Στο βιβλίο του "Ιστορία του Σουλίου" υπάρχει ένα ιστορικό περιστατικό που έγινε το 1792 (μεγάλη προσοχή στην χρονιά), σύμφωνα με το οποίο επειδή οι γυναίκες του Σουλίου συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα κατά των Τούρκων (προσοχή, μιλάμε για σχεδόν 30 χρόνια πριν την Εθνεγερσία, έτσι;) και υπήρχε ορατός ο κίνδυνος να πεθάνουν, η αυτοκτονία στον γκρεμό ήταν το "σενάριο ανάγκης" ώστε να μην πέσουν τα παιδιά και οι υπόλοιπες γυναίκες στα χέρια των Τούρκων. Εν προκειμένω, επειδή η συγκεκριμένη μάχη του 1792 ήταν νικηφόρος, η θυσία δεν χρειάστηκε να υλοποιηθεί, προσέξτε όμως πως περιγράφει ο Περραιβός το ενδεχόμενο:

Στην συνέχεια της Ιστορίας και φτάνοντας στα γεγονότα του 1803 (οπότε και τοποθετείται χρονικά ο χορός του Ζαλόγγου) ο Περραιβός μαρτυρεί:

Έχουμε λοιπόν έως τώρα τρεις μαρτυρίες από Έλληνες οι οποίοι λιγότερο ή περισσότερο ήταν κοντινοί στα γεγονότα: Ο μεν πρώτος (Σολωμός) αναφέρει σε ένα ποίημα ότι οι γυναίκες πέθαναν με χορό, κάτι που ίσως να είναι καθαρά ποιητικό. Ο δε δεύτερος (Παπαρρηγόπουλος) αναφέρει τον χορό ως περιστατικό, αλλά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι αυτό δεν ήταν προφορική παράδοση που είχε αγγίξει τον λαϊκό μύθο προκειμένου να κάνει πιο "προσιτή" στην Ιστορική Μνήμη την φρικτή μοίρα των Σουλιωτών. Και έχουμε και έναν τρίτο, τον άμεσο αυτόπτη στα γεγονότα απ'όλους, που αναφέρει την αυτοκτονία, την αναφέρει κυριολεκτικά ως μέρος σχεδίου, αλλά δεν αναφέρει χορό. Δώστε βάση στο ποιος έγραψε τι διότι παρακάτω το πράγμα μπλέκει και θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στη μνήμη μας.

Με δεδομένο ότι έχουμε και άλλα για παρακάτω, θα πιαστώ από το αόρατο ερώτημα που αφήσαμε αιωρείται και θα διερωτηθώ το εξής: έστω ότι ο Σολωμός ήθελε να δραματοποιήσει την θυσία των Σουλιωτών και προσέθεσε τον χορό. Έστω ότι ο Παπαρρηγόπουλος τον προσέθεσε καλού-κακού προκειμένου να μην έχει αφήσει έξω ένα τόσο δραματικό στοιχείο αν όντως συνέβη. Έστω δηλαδή ότι το συμβάν έγινε πιο κοντά έτσι όπως το περιγράφει ο Περραιβός και ο χορός δεν συνέβη (εδώ βάζω αστερίσκο διότι ξαναγυρνάμε στην ανοικτή εκκρεμότητα που έχουμε αφήσει).
Το πρόβλημα ποιο είναι; Αν ο χορός ως χορός δεν συνέβη ποτέ, αυτό τι σημαίνει; Ότι δεν συνέβη και η σφαγή; Ή μήπως αν ήταν αυτοκτονία για να αποφύγουν τα χειρότερα, αλλάζει και η... ποιότητα του θανάτου των σκοτωμένων; 
Μήπως έχουμε ξεφύγει τελείως; Διότι η Ρεπούση δεν είναι τυχαίο ότι άνοιξε αυτήν την κουβέντα αμέσως μετά την άρνηση της γενοκτονίας των Ποντίων (να υπενθυμίσω ότι πέρσι, την αντίστοιχη μέρα μνήμης του 2012 είχε σηκωθεί και είχε φύγει από το ελληνικό Κοινοβούλιο λίγο πριν τηρηθεί η ενός λεπτού σιγή εις μνήμην των σφαγιασθέντων Ποντίων, έτσι; Πιο παλιά, ήταν ο συνωστισμός στις προκυμαίες της Σμύρνης, ο οποίος διορθώθηκε από το ρήμα συνωστίζονται στο ρήμα "συγκεντρώνονται" -μεγάλη διαφορά). Η Ρεπούση στο πλαίσιο της στρογγυλοποιήσεως της Ιστορίας αρνείται ιστορικά γεγονότα. Το πρόβλημά της, λοιπόν, δεν είναι αν συνέβη ο χορός ως χορός. Το πρόβλημά της είναι ότι ο χορός συμβολίζει την σφαγή και η σφαγή πρέπει να διαγραφεί από την ιστορική μνήμη διότι η ιστορία πρέπει να στρογγυλοποιηθεί προκειμένου να ζούμε πιο ειρηνικά με τους γείτονές μας και αυτό θα το αποδείξουμε παρακάτω. Μόνο που έχω μιαν άλλη απορία: οι γείτονές μας κάνουν και αυτοί το ίδιο; Ή μήπως είμαστε οι μόνοι που το κάνουμε;

Είχαμε μείνει όμως στην παράθεση των πηγών, μιας και όπως όλοι μας έχουμε ακούσει τις προηγούμενες μέρες "δεν υπάρχει κανείς που να λέει για τον χορό του Ζαλόγγου" (γενικώς και αορίστως ως συνήθως). Αν δούμε στον σχετικό σύνδεσμο (της wiki, για ευκολία αλλά και επίτηδες) θα διαπιστώσουμε ότι αναφέρεται ένα μικρό πλήθος ξένων περιηγητών στην Ελλάδα που έχουν μνημονεύσει τα περιστατικά στο Ζάλογγο. Οι πιο γνωστοί από αυτούς νομίζω πως είναι οι Γουλιέλμος Ληκ (William Martin Leake, 14/1/1977 - 6/1/1860), Φαγκίσκος Πουκεβήλ (François Charles Hugues Laurent Pouqueville, 4/11/1770 - 20/12/1838), ο Κλοντ Φοριέλ (Claude Charles Fauriel, 21/10/1772 - 15/7/1844) καθώς και ένας Πρώσος διπλωμάτης ονόματι Ιάκωβος Μπαρτόλντυ (Jakob Ludwig Salomon Bartholdy, 13/5/1779 - 27/7/1825) για τον οποίον πληροφορίες βρίσκονται αρκετά  δύσκολα (πιθανώς ένεκα της σύντομης ζωής του) αλλά είναι και λίγο περίεργες (θα αναφερθούμε παρακάτω), καθώς επίσης και κάποιος σερ Χένρυ Χολάντ (27/10/1788 - 27/10/1873) που ήταν συγγραφέας (μεταξύ άλλων).

Ας ξεκινήσουμε με τον Ληκ, στο βιβλίο του οποίου (Travels in Northern Greece, 1835) βλέπουμε να γράφει (άντε, για να μην ψάχνετε όλο το βιβλίο όπως εγώ να σας πω ότι είναι στα additional notes στο τέλος):

Βλέπουμε και εδώ ότι αναφέρεται το συμβάν δίχως να υπάρχει αναφορά σε χορό.

Ο Πουκεβήλ έχει και αυτός ένα σχετικό βιβλίο (ανάμεσα σε άλλα), το οποίο όμως δεν μπόρεσα να βρω σε αγγλική μετάφραση και επειδή δεν προτίθεμαι να βγάλω τα μάτια μου όπως στον Βιασμό του Επίκουρου που έφτασα στο σημείο να αντιγράφω μέχρι και λατινικά, όποιος ξέρει γαλλικά και θέλει, ας κάτσει να κάνει τη μετάφραση και πολύ ευχαρίστως να μας την υποδείξει. Μέχρι τότε θα μπορούσα βέβαια να αρκεστώ στις περικοπές της wikipedia, αλλά δεν θα το κάνω και θα καταλάβετε αμέσως μετά γιατί.

Ακολουθεί ο επίσης Γάλλος Κλοντ Φοριέλ. Εδώ έρχεται ένα ακόμη πρόβλημα: ο Φοριέλ από μιαν άποψη δεν έχει γράψει κανένα βιβλίο (προσοχή, η έμφαση πέφτει στο από μιαν άποψη). Αν οι πληροφορίες που έχω συγκεντρώσει είναι αληθείς, ο άνθρωπος αυτός δεν είχε έρθει καν στην Ελλάδα. Επειδή όμως ένοιωθε φιλέλληνας, κάθησε και συγκέντρωσε ένα πλήθος από δημοτικά τραγούδια της (τότε) χώρας μας και τα εξέδωσε σε ένα δίτομο έργο με τον τίτλο Chants populaires de la Grèce moderne (τόμος πρώτος και τόμος δεύτερος) που επίσης δεν μπόρεσα να βρω σε αγγλική μετάφραση. Όπως και να έχει όμως, σαφώς και δεν μπορούμε να επικαλεστούμε δική του μαρτυρία διότι προφανώς του την μετέφερε κάποιος σε σχέση με κάποιο δημοτικό τραγούδι, άρα μάλλον πρέπει να τον σβήσουμε από τη λίστα.

Στην συνέχεια έχουμε τον Πρώσο διπλωμάτη, Μπαρτόλντυ, που παρουσιάζει ένα σχετικά μεγαλύτερο ενδιαφέρον μιας και φέρεται ως η πρώτη (χρονικά) πηγή επί του θέματος που μας απασχολεί. Στον Μπαρτόλντυ αποδίδεται το βιβλίο Bruchstücke zur Näheren Kenntniss des Heutigen Griechenlands το οποίο κυκλοφόρησε το 1805 προφανώς στα γερμανικά και εν συνέχεια απ'ο,τι διαπίστωσα πρέπει να μεταφράστηκε και στα γαλλικά. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπόρεσα να βρω πουθενά το γερμανικό βιβλίο εν αντιθέσει με τη γαλλική μετάφραση που βρήκα μετά βίας, και αυτό διότι τουλάχιστον το γερμανικό θα μπορούσα να το διαβάσω για να δω τι γράφει για το Ζάλογγο (καταραμένα γαλλικά). Επί τη ευκαιρία, λοιπόν, των πολλών γαλλικών κειμένων για τα οποία δεν βλέπω πουθενά κάποια σοβαρή μελέτη παρά μόνο κάτι μετέωρες μεταφορές μεταφράσεων (για τις οποίες δεν υπάρχουν καν πηγές ώστε να ελεγχθεί έστω η φερεγγυότητα αυτών) πρέπει να κάνουμε μια επολογή: είτε να αποδεχθούμε την μαρτυρία, είτε να μην την αποδεχθούμε. Εν προκειμένω όμως, επειδή εγώ σας έχω αφήσει μια ανοικτή εκκρεμότητα, θα επιλέξω τον τρίτο δρόμο, να την προσπεράσω ως ήσσονος σημασίας. Εξάλλου πλέον είναι σαν να καθόμαστε να κοσκινίζουμε την Ιλιάδα και να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Όμηρος έχει γράψει αηδίες όταν λέει ότι ο Αχιλλέας ήταν αθάνατος, ή ότι οι θεοί συμμετείχαν ενεργά στις μάχες. Για την Ιστορία πάντως πρέπει να αναφέρω ότι ο Μπαρτόλντυ δεν  μνημονεύει χορό, παρά αρκείται στην αναφορά του περιστατικού ως εξής: "Καμιά εκατοστή απ΄ αυτούς τους δυστυχισμένους είχαν αποτραβηχτεί βόρεια της Πρέβεζας στο Μοναστήρι του Ζαλόγγου. Τους επιτέθηκαν εκεί θεωρώντας ότι τάχα αυτή η τοποθεσία, πράγματι ισχυρή, θα μπορούσε να τους προσφέρει ένα νέο τόπο μόνιμης διαμονής, όπου και η σφαγή που ακολούθησε υπήρξε φρικτή. Τριάντα εννέα γυναίκες γκρεμίστηκαν από τα βράχια με τα παιδιά τους που μερικά ακόμη βύζαιναν."
Να πάμε όμως και στην τελευταία μαρτυρία (έχοντας αφήσει και την εκκρεμότητα).

Τελευταίος από τους εν wiki μνημονηυόμενους έμεινε (όχι για κάποιον ιδιαίτερο λόγο) ο Χένρυ Χόλλαντ  ο οποίος είχε δημοσιεύσει ένα βιβλίο με τίτλο Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc.durimg the years 1812 and 1813 (1815). Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που παραθέτει (ως αυθεντικές κιόλας) το περιστατικό συνέβη μόνο με "ρίψη" των βρεφών από τον γκρεμό δίχως να γίνεται περαιτέρω αναφορά στο τι συνέβη με τις γυναίκες. Εδώ, λοιπόν, πέραν του αρχικού ενθουσιασμού των από 'κεί, πρέπει να παρατηρήσουμε κάτι: πρώτον τις πληροφορίες στον σερ Χένρυ

τις έδινε ο οικοδεσπότης του στην περιοχή, ο Μουχτάρ Αγά δηλαδή Τουρκαλβανός. Βέβαια θα μου πείτε, το ότι είναι Τουρκαλβανός τον καθιστά λιγότερο έγκυρο; Απάντηση: ναι, διότι διαβάζοντας ολόκληρη την ιστορία του Σουλίου με τον Αλή Πασά (ιδίως) θα διαπιστώσουμε ότι τους για τους Σουλιώτες όλη την ώρα έπνεαν μένεα και προσπαθούσαν να τους μειώσουν ως αντίποινα που δεν κατάφερναν να τους σφάξουν. Θα μου πείτε τώρα, μήπως αυτό είναι αποκύημα της φαντασίας σου; Απάντηση: Όχι, διότι διαβάζοντας το κείμενο διαπιστώνουμε ότι οι γυναίκες πέταξαν τα βρέφη για να μην υποδουλωθούν. Οι γυναίκες όμως; Για τους εαυτούς των δεν σκέφτονταν τίποτε; Παραδόθηκαν; Και λίγο παρακάτω που λέει για τους "λίγους που επέζησαν" πόθεν έγιναν λίγοι; Θέλω να πω ότι η περιγραφεί έχει πολλά κενά, αλλά και να μην είχε, πάλι θα είχε μικρή σημασία.

Σε γενικές γραμμές γράψαμε για όλους (αν και πρακτικά σε άλλες πηγές μνημονεύονται και άλλοι), κάτι που μάλλον δεν έχει κάνει κανείς άλλος (ή τουλάχιστον εγώ δεν έχει τύχει να δω κάτι). Τι προκύπτει απ'όλ'αυτά;

Εδώ είναι όλο το ζουμί πλέον, μιας και φτάσαμε στην εκκρεμότητα που έχουμε αφήσει. Για το τέλος έχουμε τον αρκετά άγνωστο (διότι δεν έχει την τύχη να τον αναφέρει η wiki-, βλέπετε) Περικλή Ζερλέντη (1852-1925) και το έργο του Ηπειρώτικα Μελετήματα (1888). Στο τμήμα του εν λόγω πονήματος με τίτλο Η εν Ζάλογγω Καταστροφή ο Ζερλέντης αναφέρει πολλά ενδιαφέροντα και γι'αυτό θα παραθέσω τέσσερα διάσπαρτα τμήματα:

Τι έχουμε, λοιπόν, εδώ; Κατ' αρχήν στο πρώτο κομμάτι που έχω επιλέξει βλέπουμε ότι το συμβάν στο Ζάλογγο μνημονεύεται από έναν ακόμη ιστοριοδίφη. Στο δεύτερο κομμάτι (το κάτω αριστερά) το πράγμα γίνεται πιο ενδιαφέρον, διότι ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει το εξής εξόχως σημαντικό: όλοι όσοι είχαν γράψει μέχρι τότε για το Ζάλογγο αγνόησαν την μαρτυρία της Λάμπρως, που ήταν μία από τους επιζώντες του αυθεντικού περιστατικού και το μεγάλο ερώτημα είναι "πως είναι δυνατόν;". Θέλω να πω, έρχεται ένας άνθρωπος που κατονομάζει όσους έχουν αναφέρει το συμβάν (και μνημονεύει ακόμη και τους ξένους, έστω όχι ονομαστικά) και λέει ότι επλανήθησαν όλοι πλην του ιδίου και ως αποδεικτικό στοιχείο φέρνει ότι 85 χρόνια μετά την σφαγή κατάφερε και βρήκε μία εκ των επιζώντων (που τότε ήταν 7 ετών) και έβγαλε άκρη. Ας το κρατήσουμε αυτό. Στο τρίτο απόσπασμα (το πάνω δεξιά) ο Ζερλέντης μας αποκαλύπτει και πως έγινε η περί χορού ποιητική παρανόηση, η οποία αποδίδεται στον Χριστόφορο Περραιβό, ο οποίος στην τρίτη έκδοση του βιβλίου του ανασκεύασε το αρχικό σενάριο και το μετέφερε περισσότερο στα πραγματικά γεγονότα. Εδώ, λοιπόν, έχουμε ένα άλλο περίεργο σημείο, μιας και θύμα της καλοστημένης πλεκτάνης του Περραιβού έπεσε έως και ο Παπαρρηγόπουλος ο οποίος όχι μόνο την πάτησε, αλλά δεν έβγαλε -εν αντιθέσει με τον Περραιβό- καμία διορθωμένη επανατύπωση του βιβλίου του (σημειωτέον ότι εγώ από τον Περραιβό προφανώς έχω βρει μόνο κάποια από τις μεταγενέστερες διορθώσεις). Επίσης, δεν μπήκε καν (γενικώς κανείς) στον κόπο να επιβεβαιώσει ποια από τις εκδοχές του Περραιβού είναι η σωστή ή έστω να μνημονεύσει τους λόγους που αυτή συνέβη. Προσοχή, αυτά δεν τα γράφω για να καταδείξω ότι αφού δεν το έψαξε ο Παπαρρηγόπουλος τότε σημαίνει ότι η εκδοχή του Ζερλέντη δεν ισχύει, θέλω όμως να φανεί καθαρά ότι όπως δεν μπορούμε να στηριζόμαστε μόνο σε έναν που λέει ότι ο χορός συνέβη, έτσι δεν μπορούμε να στηριζόμαστε και σε έναν άλλον επειδή λέει ότι δεν συνέβη (και ο Ζερλέντης είναι ο μοναδικός που εναντιώνεται ότι δεν συνέβη, για το οποίο βασίζεται στην μαρτυρία μιας υπέργηρης μοναχής την οποίαν ουδείς άλλος είχε σκεφτεί να ρωτήσει). Και για το τέλος, προκειμένου να δείξουμε ότι όντως υφίσταται ένα λογικό κενό στον ειρμό, επέλεξα ένα τέταρτο απόσπασμα, στο οποίο ο Ζερλέντης καταλήγει σε ένα αρκετά περίεργο συμπέρασμα: αναφέρει ότι οι μαρτυρίες των υπολοίπων δεν είναι αξιόπιστες αφού κανείς δεν είχε πάει στο Ζάλογγο να διαπιστώσει, πράγμα που όπως γνωρίζουμε ήδη δεν ισχύει αφού και ο Περραιβός είχε πάει, και ο Μπαρτόλντυ, και ο Ληκ με τον Χόλλαντ αυτοπαρουσιάζονται να είχαν πάει και προφανώς αφού ο Ζερλέντης είχε μελετήσει τόσο πολύ (σε σημείο να μνημονεύει έως και τους ξένους) πρέπει να το γνώριζε. Αφετέρου, είναι περίεργο να εγκαλεί τους υπολοίπους ότι βασίστηκαν σε μαρτυρίες άλλων, όταν και ο ίδιος γράφει ότι βασίστηκε σε μαρτυρίες άλλων, ενώ ειδικότερα για την περίπτωση του Λάμπρου Κουτζονίκα που αναφέρει τον θεωρεί αναξιόπιστο επειδή βασίστηκε σε οικογενειακές παραδόσεις, άσχετα αν του αναγνωρίζει ότι αυτός ήταν εκεί. Κοινώς, ο μοναδικός που παρουσιάζεται ως αξιόπιστος είναι ο Ζερλέντης και ως απόδειξη επικαλείται τη λογική του ιδίου. Δεν ξέρω πως το βλέπετε εσείς, αλλά εμένα δεν με πολυενθουσιάζει η αποδεικτική μέθοδος που ακολουθεί, άσχετα αν βρίσκω το όλο πόνημά του εξαιρετικά σημαντικό, διότι μας βοηθάει να εξάγουμε πολύ σημαντικά συμπεράσματα. Και ποια είναι αυτά;

Είναι νομίζω εξαιρετικά σαφές ότι προκύπτει ακριβώς αυτό που έγραψα δίκην απορίας και πιο πάνω: και να μην έγινε χορός, κυριολεκτικά χορός, έχει σημασία; Εξετάζοντας τις μαρτυρίες καταλήγουμε σε δύο συμπεράσματα: πρώτον, ότι είτε με τον έναν, είτε με τον άλλον τρόπο η σφαγή στο Σούλι συνέβη και δεύτερον, ότι ο χορός (που έγκειται στις λεπτομέρειες του περιστατικού) μπορεί και να συνέβη αλλά μπορεί και όχι και το μόνο που βλέπουμε είναι ότι δεν έχουμε καμία απολύτως αξιόπιστη μαρτυρία και περί του ενός ενδεχομένου αλλά και περί του άλλου. Όπως λοιπόν είναι χαζό το να σκεφτόμαστε ότι ο χορός συνέβη πέραν πάσης αμφιβολίας, έτσι χαζό είναι και το αντίθετο. Ελάτε, λοιπόν, και εξηγήστε μου σας παρακαλώ πως είναι δυνατόν η Ρεπούση και οι περί αυτήν να έχουν καταλήξει τόσο άνετα και εύκολα στο συμπέρασμα ότι ο χορός ήταν εθνικός μύθος όταν έχουμε τόσες εκδοχές; Και για να μπαίνουμε ακόμη περισσότερο το επίκεντρο του ζητήματος, αυτό είναι που την ενδιαφέρει; Αν όντως ήταν ή δεν ήταν ιστορικό γεγονός ο χορός του Ζαλόγγου; Ή μήπως υπάρχει κάτι άλλο από πίσω;

Η σφαγή στο Σούλι έγινε. Την δε θυσία την αναφέρουν όλοι, άσχετα αν ο καθένας προσθέτει ή αφαιρεί τις δικές του λεπτομέρειες. Βλέπετε τότε δεν υπήρχε Ρεπούση να δώσει την... γενική κατεύθυνση και παρομοίως δεν υπήρχε ίντερνετ και κυρίως wiki- για να συλλέγονται οι... πληροφορίες. Άρα που καταλήγουμε; Στο ότι όπως και με τους ιστορικούς, που όπως εγώ απεχθάνομαι μέχρι αηδίας την Ρεπούση και εκτιμώ τον Καργάκο, έτσι άλλος μπορεί να γουστάρει το ακριβώς αντίθετο, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την άποψη της ιστορίας που γουστάρει να έχει ο καθένας. Γενικά πρέπει να κατανοήσουμε όλοι και ιδίως οι φερόμενοι επιστήμονες που τάχα μου κόπτονται ότι είναι και προοδευτικών ιδεών ότι στα θεωρητικά ζητήματα (όπως είναι τα ιστορικά) μπορούμε να έχουμε διαφορετικές ερμηνείες. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα αρνηθούμε ακόμη και στους εθνομηδενιστές να έχουν άποψη, αλλά δεν θα την αποδεχθούμε κιόλας -και αυτό έγκειται στα προσωπικά γούστα και ατομικά δικαιώματα (πχ. ελευθερίας γνώμης) που έχει ο καθένας μας. Και φυσικά σε καμία περίπτωση δεν θα καταντήσουμε να βάζουμε εικόνες από τα Κλασσικά Εικονογραφημένα θυμίζοντάς μου μια παλαιά διχογνωμία με κάποιον εξαιρετικά... φιλοσοφημένο πιστό που για να μου αποδείξει ότι ο Χριστός υπήρχε μου είχε φέρει ως παράδειγμα ότι όλες οι απεικονίσεις του ομοιάζουν μεταξύ τους. Επί τούτου, πάρτε για παράδειγμα ένα εξαιρετικά κωμικό άρθρο που παριστάνει την  άποψη ενός δημοσιογράφου της lifo που μεταξύ άλλων ενώ ο ίδιος έχει υιοθετήσει πλήρως όσα διάβασε στην ελληνική wikipedia (μέχρι και με την ίδιαν σειρά), κατηγορεί τους άλλους ότι δεν έχουν διαβάσει κιόλας λες και σε τούτη τη χώρα είναι πολλοί αυτοί που διαβάζουν. Αλλά όπως και με τον Βιασμό του Επίκουρου, έτσι κι εδώ ισχύει ότι όσο πιο άσχετος είσαι και όσο πιο πομποδώς μιλάς ταυτόχρονα, τόσο πιο διαβασμένος μπορείς να παρουσιαστείς. Εξάλλου δικαίωμα στην άποψη έχουν όλοι, όπως είχε πει εναργώς και ο Επιθεωρητής Κάλαχαν, μόνο που πλέον έχουμε μπερδέψει τις απόψεις με τις κωλοτρυπίδες...

Αλλά ξεφύγαμε.
Προσωπικά δεν έχω κανένα πρόβλημα να θεωρώ ότι ο χορός του Ζαλόγγου όντως έγινε, όπως αντίστοιχα δεν με ενδιαφέρει καν το αν θα αποδειχθεί και ότι δεν έγινε, διότι πολύ απλά είναι άνευ ουσίας. Ξέρω πολύ καλά ότι το γνωστό τραγούδι συνετέθη στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως αντίστοιχα ξέρω ότι αντιστοίχου χρονικής περιόδου είναι και ο πίνακας "Κρυφό Σχολειό" του Γύζη. Αναφέρω επίτηδες το Κρυφό Σχολειό, διότι εδώ έχουμε να κάνουμε και με ένα άλλο εντελώς γελοίο επιχείρημα: έχουν αποδείξει, λέει, ότι το Κρυφό Σχολειό δεν υπήρξε, δεν συνέβη. Σώωωωωωωπα, μεγάλη ανακάλυψη. Μόνο που υπάρχει μια διαφορά: το Κρυφό Σχολειό βασίστηκε στον πίνακα του Γύζη και δεν υπάρχει καμία άλλη αξιόπιστη αναφορά πουθενά. Για το Σούλι και την σφαγή που έγινε εκεί υπάρχει πλήθος αναφορών οι οποίες μόνο πίνακες ζωγραφικής δεν είναι και αν αφήσουμε στην άκρη τον χορό θα διαπιστώσουμε ότι στο θέμα της σφαγής ουσιαστικά δεν αποκλίνουν και ιδιαίτερα μεταξύ τους, που είναι και η πραγματική ουσία. Θα μου πείτε τώρα ως δικηγόροι του διαβόλου ότι εσύ επικαλέστηκες την προφορική παράδοση και την ιστορική μνήμη πιο πάνω, αρνείσαι εδώ ότι μπορεί να υπήρχε κάτι αντίστοιχο και για το Κρυφό Σχολειό;
Απάντηση: ποτέ δεν αρνούμαι την προφορική παράδοση και ακριβώς επειδή μου αρέσει να μελετάω του μύθους προσπαθώ να βλέπω πίσω από αυτούς, δίχως αυτό να σημαίνει ότι τους διακρίνω επιτυχώς και όλους. Όμως η πραγματικότητα είναι πως όταν κάτι είναι τωόντι συμβάν, πάντα θα βρεις κάτι χειροπιαστό. Και ενώ για το Σούλι έχουμε πολλές μαρτυρίες (ήτοι το χειροπιαστό που λέμε) για το Κρυφό Σχολειό όπως και για τον Διγενή Ακρίτα όπως και για τον Μαρμαρωμένο Βασιλιά κλπ δεν υπάρχει τίποτε. Εδώ είναι και η ειδοποιός διαφορά και από αυτό προκύπτει το ότι το πρόβλημα δεν το έχουν οι μύθοι αλλά εμείς που μπορεί να τους χρησιμοποιούμε λάθος.

Από την άλλη πλευρά και η γενοκτονία των Ποντίων είναι κάτι το χειροπιαστό και καμία Ρεπούση δεν έχει δικαίωμα να την αμφισβητήσει διότι προσβάλει αμέτρητο κόσμο. Δεν είναι δυνατόν να επικαλείται ότι τάχα μου ήταν ιδιωτική επιστολή αυτή που έγραφε όλο αυτόν τον οχετό. Και όπως θέλει να έχει την δική της άποψη, έτσι να αναγνωρίσει το ίδιο δικαίωμα και σε όλους τους υπολοίπους. Δεν είναι δυνατόν να διαμαρτύρεται ότι πάνε να της επιβάλουν τι να λέει στην Ιστορία όταν η ίδια πάει να επιβάλει τι να λένε στην Ιστορία. Καταντάει φαιδρά γελοίο. Όταν έχουμε ένα ιστορικό συμβάν, πχ έναν πόλεμο, μία μάχη, πάντοτε θα υπάρχουν δύο αντιμαχόμενες πλευρές διότι η μία έχει άλλα συμφέροντα με την άλλη και πάντοτε συγκρουόμενα. Δεν είναι λογικό λοιπόν το αντικειμενικά ένα και μοναδικό συμβάν να προκαλεί διαφορετικές ερμηνείες; Φυσικά και είναι, όχι όμως για τη Ρεπούση και τους ομοϊδεάτες της.

Ας επιστρέψουμε λίγο στην εκπομπή (που βάζω στοίχημα ότι ακόμα δεν έχετε ακούσει). Όταν της τέθηκε το θέμα αν τελικώς αναγνωρίζει την γενοκτονία των Ποντίων, εκεί πλέον ξεκίνησε η εποποιϊα: αφού αναφέρθηκε στο τι ισχύει σε άλλες χώρες, αφού μας εξήγησε τι έχουν κάνει κάποιες χώρες της Βαλτικής και αφού κατέληξε στο μεγαλειώδες συμπέρασμα ότι αφού είναι Ιστορικός δεν την δεσμεύουν οι αποφάσεις του Κοινοβουλίου (υποθέτω ότι δεν την δεσμεύουν ούτε ως βουλευτή, αλλά ούτε και ως πολίτη. Άρα κι εμένα δεν με δεσμεύουν οι αποφάσεις του Κοινοβουλίου να πληρώνω τα μαλλιοκέφαλά μου δίχως να φταίω, άρα γιατί τα πληρώνω;) μπορεί να λέει ό,τι θέλει. Δυστυχώς όπως σωστά παρατηρήσατε, στην απάντησή της ξέχασε να συμπεριλάβει την συνταγή για γεμιστά και το πως πρέπει να συντηρούμε τα καλοριφέρ κατά τους θερινούς μήνες, μιας και απάντησε με ό,τι άλλο άσχετο πλην του τι σκέφτεται για τους Ποντίους. Θυμήθηκε μόνο ότι είχε κάνει μια δήλωση υπέρ του τότε (όταν είχε φύγει το 2012) αλλά δεν θυμόταν πλέον τι είχε πει. Παρεμπιπτόντως, η πολυπλόκαμη και δύσκολη δήλωση είναι η εξής: "ο σεβασμός μου στη μνήμη του Ποντιακού Ελληνισμού είναι δεδομένος και δεν επιτρέπω σε κανέναν να τον αμφισβητεί", αν και την ίδιαν στιγμή η ίδια αμφισβητεί το δικαίωμα όλων των υπολοίπων να αμφισβητούν (στράφι πάει η διαχρονική ρήση νήφε και μέμνησω απιστείν). Λογικό, που να το θυμάται όλο αυτό το πράγμα. Το καλύτερο όμως ήρθε προς το τέλος, όταν ο δημοσιογράφος της επανέφερε το ερώτημα των ακροατών, αν τελικά αποδέχεται τη γενοκτονία των Ποντίων ή όχι όπου τι απάντησε; Ότι αφού ο κόσμος συμφωνεί μεταξύ του, γιατί θέλει να συμφωνούν και οι Ιστορικοί; Δηλαδή, όχι, δεν συμφωνεί. Και βέβαια δεν συμπεριλαμβάνει όλους τους Ιστορικούς, έτσι; Το δείξαμε πιο πάνω αυτό. Καταλάβατε, λοιπόν, πως πάει το πράγμα; Την Ρεπούση την ενδιαφέρει να φαγωθούν οι γωνίες και η Ιστορία να γίνει πιο στρογγυλή. Όπως λοιπόν δίχως πρακτικά σοβαρό λόγο οι Σμυρνιοί απλώς συνωστίστηκαν στην προκυμαία για να φύγουν (όπως αντίστοιχα συνωστίζονται οι σύγχρονοι για να μπουν στο πλοίο να πάνε για διακοπές υποθέτω), όπως γενοκτονία των Ποντίων δεν έγινε ποτέ παρά ήταν ένα γενικό έγκλημα, ίσως μαζί με ληστείες κλπ, έτσι και μέσα από τον χορό του Ζαλόγγου καταβάλλεται μια προσπάθεια να αποδειχθεί ότι αφού δεν έγινε πρακτικά δεν υπήρχε και λόγος για να γίνει άρα πάλι κακώς τα χώνουμε στους Τούρκους. Διότι αυτή είναι η τακτική, όλα αυτά πλέον να θεωρούνται στερεότυπα.

Και την ίδιαν στιγμή, στην Θράκη ετοιμάζονται για Κοσσοβοποίηση, αλλά η κυρία Ρεπούση κάποια στιγμή είναι βέβαιο ότι θα μας εξηγήσει πως μέχρι τώρα ήταν στερότυπο και το ότι η Θράκη ήταν ελληνική.

Πόσα παραδείγματα θέλετε για να κατανοήσετε ότι το θέμα ξεπερνάει το επιστημονικό πεδίο της Ιστορίας; Το Αιγαίο; Το Μακεδονικό; Το Κυπριακό; Το πρόσφατο θέμα που έχουν θέσει οι Αλβανοί της Τσαμουριάς; Το θέμα της Δυτικής Θράκης που σύντομα θα μπει με άσχημο τρόπο στην καθημερινότητά μας; Είναι αμέτρητα τα θέματα και όλα έχουν να κάνουν με τον έλεγχο, με την ισχύ, με την σφαίρα επιρροής. Και εδώ υπάρχει το εξής σημαντικό: δεν είναι ότι όλα αυτά τα θέματα παραφράζονται, αλλά ότι τωόντι διαθέτουν πολύπλευρες ερμηνείες και απλά έχει να κάνει με το πως θέλει να τα δει κάποιος. Μήπως να θυμηθούμε που βασίζονται οι Σκοπιανοί για την σκαιά προπαγάνδα τους; Ότι τα εδάφη τους κάποτε ανήκαν στην ιστορική Μακεδονία. Αυτό όντως είναι γεγονός. Από αυτό το γεγονός όμως τι λένε αυτοί; Ότι αφού τα εδάφη μας ανήκαν, τότε κι εμείς είμαστε Μακεδόνες. Ποιος να κάτσει ν'ασχοληθεί, τώρα, με το πότε ήρθαν οι Σλαύοι στην περιοχή; Οπότε ό,τι δηλώσεις είσαι. Και πάει λέγοντας. Διότι έχουμε ξεχάσει την πολύ επικύνδινη αλήθεια ότι η γειτονιά μας παραείναι εξίσου επικίνδυνη για να σταματήσουμε να είμαστε σε εγρήγορση, ξέχωρα ότι δεν έχουμε την πολυτέλεια να διαθέτουμε Ρεπούσηδες και άλλους εθνομηδενιστές που κόπτονται για την ελευθερία έκφρασης μόνο για την πάρτη τους.

Το πρόβλημα δεν είναι αν πλάθεις μύθους. Μύθους έπλαθαν και οι αρχαίοι και μεγαλούργησαν. Το θέμα -και το επαναλαμβάνω- είναι πως χρησιμοποιείς τους μύθους σου και προσωπικά αδυνατώ να καταλάβω τι πρόβλημα θα είχε μια καλή χρήση του χορού του Ζαλόγγου, αν αυτός όντως δεν συνέβη ποτέ. ΚΑι λυπάμαι γι'αυτό που θα πω, αλλά είναι αρκούντως φαιδρό το ότι ο περισσότερος κόσμος απ' αυτόν που ένοιωσε την ανάγκη να λάβει μέρος στην όλη κουβέντα (και με τις δύο πλευρές) έχει μάθει ότι το γνωστό δημοτικό τραγούδι είναι του 1908, αγνοεί όμως ότι τα γεγονότα του Σουλίου όχι έγιναν, αλλά κορυφώθηκαν το 1803 οπότε και τοποθετείται η συγκεκριμένη ιστορία / αφήγηση.

Δυστυχώς όμως ξεχνάμε ότι αυτή η χώρα δεν βγάζει μόνο Λεωνίδες και Πλάτωνες και Καζαντζάκηδες. Βγάζει και Εφιάλτες. Και μάλιστα πολλούς Εφιάλτες.

Εν κατακλείδι λοιπόν, αν και ξέρω ότι αρκετούς θα χαλάσει ο επίλογος, συμφωνώ απόλυτα με τον Μίκη Θεοδωράκη: αν η Ρεπούση δεν γουστάρει, μπορεί πολύ ελεύθερα να πάει στα τσακίδια να ησυχάσουμε κι εμείς.
Η καθημερινότητά μας έχει και άλλα σοβαρά προβλήματα και δεν χρειάζεται τώρα να μας χτυπάνε μεταξύ άλλων και από την ευαγή κάστα των εθνομηδενιστών.

Χαίρετε.




ΥΓ. Υπενθυμίζω ότι τα δύο τμήματα θα δημοσιευθούν όπως πάντα και ως ενιαίο σενδόνι.