Τριώδιο

Χμμμμ... πάμε πάλι απ'την αρχή γιατί το ξεκίνησα λάθος. Δεν υπάρχει τριώδιο. Ξέχασα ν΄αναφέρω κάτι όμως: πριν από αρκετό καιρό ο _st_ είχε αναφέρει τα Σατουρνάλια σε ένα σχόλιό του (στις Βάκχες). Τώρα που κολλάνε τα Σατουρνάλια με αυτά που θέλω γράψω εδώ; Αμ, κολλάνε! Και του το είχα "τάξει" κιόλας! Που είχαμε μείνει λοιπόν; Α, ναι.
Όταν ακούμε τη λέξη τριώδιο αυτομάτως το μυαλό μας πάει στις απόκριες, έτσι δεν είναι; Το θέμα είναι ότι το τριώδιο ονομάζεται έτσι ένεκα των εκκλησιαστικών ύμνων της εν λόγω περιόδου, οι οποίοι αποτελούνται από τρεις ωδές (με αποτέλεσμα Τριώδιο να λέγεται και στο σχετικό υμνολόγιο). Εδώ όμως υπάρχει ένα πρόβλημα: οι απόκριες προέρχονται απευθείας από την αρχαιότητα και πιο συγκεκριμένα από τη λατρεία του Διονύσου. Ας τα πάρουμε όλα με τη σειρά όμως.

Αν κοιτάξουμε το αρχαίο αττικό ημερολόγιο θα προσέξουμε ότι υπήρχε ένας μήνας ονόματι Ανθεστηριών. Ο μήνας αυτός αντιστοιχούσε στο διάστημα από τα μέσα Φεβρουαρίου έως τα μέσα Μαρτίου (κοίτα πλάκα, χρονικά πέφτουμε μέσα). Για τους αρχαίους κάθε μήνας ονομαζόταν με συγκεκριμένο τρόπο και για συγκεκριμένο λόγο: ο Ανθεστηριών λοιπόν ονομαζόταν έτσι από τα Ανθεστήρια, γιορτή προς τιμήν του Λιμναίου Διονύσου και του Χθόνιου Ερμού.
Τα Ανθεστήρια εορτάζονταν 3 μέρες (το τριώδιο, συμπτωματικά απαρτίζεται από 3 Κυριακές. Απλά κρατήστε το αυτό): η πρώτη μέρα ονομαζόταν Πιθοιγία (οπότε και ανοίγονταν τα -ας πούμε- βαρέλια, οι πίθοι, με το κρασί), η δεύτερη Χόες (οπότε και ελάμβαναν χώρα συμπόσια) και η τρίτη Χύτροι (όπου ήταν ημέρα με πομπές για την ανάμνηση των νεκρών). Να κάνω μια ακόμη μικρή παρένθεση και να μνημονεύσω το Ψυχοσάββατο. Κλείνω την παρένθεσηκαι θα επανέλθω παρακάτω. Και επιστρέφω στο εορταστικό τριήμερο: τη λέξη πίθος πιθανότατα να μην τη γνωρίζετε, τη λέξη πιθάρι όμως, που χρησιμοποιούμε σήμερα πιστεύω ότι την ξέρετε όλοι. Οπότε καταλαβαίνετε γιατί ονομάστηκε έτσι η πρώτη ημέρα. Η δεύτερη μέρα ονομάστηκε έτσι από τις χόες, δηλαδή τα -ας πούμε- ποτήρια της εποχής. Θα έχετε ακουστά τις λέξεις οινοχόος, χοηφόρος κ.α.. Τα συμπόσια της δεύτερης μέρας συνοδεύονταν από "αγώνες" οινοποσίας, εξ ων και η χρήση του χούν. Βέβαια όταν κάποιος πίνει αρκετό κρασί είθισται συχνά-πυκνά να παραφέρεται, χυδαιολογεί, σατυρίζει, θορυβεί, χορεύει όντας σε εύθυμη ψυχική κατάσταση (όλα χαρακτηριστικά των Σάτυρων και των Σειλινών). Χμ, ο Διόνυσος είχε σάτυρους για ακολούθους, αλλά προφανώς σύμπτωση κι αυτό. Κι αναφορικά με τις χυδαιολογίες, γνωρίζουμε άπαντες πιστεύω ότι στις απόκριες τα τραγούδια με χυδαίο περιεχόμενο είναι "συνοδευτικά" των εορτασμών (Δόμνα Σαμίου επί παραδείγματι). Οι χύτροι, τώρα, ήταν μικρά αγγεία στα οποία έβαζαν μέσα μαγειρεμένα πολυσπόρια σητηρών εις μνήμην των νεκρών (κάθε ομοιότητα με τα κόλλυβα επίσης συμπτωματική). Κι αναφορικά με τι λέξη χύτρος, πιστεύω πως όλοι έχουν από μια χύτρα στο σπίτι τους.

Ας ασχοληθούμε, τώρα, με μερικές άλλες συμπτώσεις των Ανθεστηρίων. Ο Διόνυσος ήταν ο θεός του κρασιού και της γονιμότητας. Άρα γίνεται κατανοητό το γιατί οι δυο πρώτες ημέρες είχαν τον οίνο ως βάση, η δε τρίτη χρησιμοποιούσε σπόρους στο τελετουργικό της. Για την ετυμολογία της λέξεως Ανθεστήρια υπάρχουν κάποιες εκδοχές: η πρώτη θέλει τη λέξη να προέρχεται από το ανθέω, που συμπίπτει με την είσοδο της Άνοιξης (να σημειώσω ότι η γιορτή ελάμβανε χώρα την ενδέκατη, δωδέκατη και δέκατη τρίτη ημέρα του μήνα, ήτοι στα τέλη Φεβρουαρίου σύμφωνα με το δικό μας ημερολόγιο, άρα συμπίπτει με την έλευση του δικού μας Μαρτίου), ενώ κατά μιαν άλλη εκδοχή προκύπτει από το ρήμα αναθέσσασθαι που σημαίνει περίπου "ανακαλώ τις ψυχές". Δεδομένου ότι το κρασί ήταν ένα πολύ σημαντικό προϊόν για τους αρχαίους Έλληνες, η παραγωγή του οποίου απαιτούσε μεγάλη προσοχή και ιδιαίτερο μόχθο, το άνοιγμα των "βαρελιών" εορταζόταν με τη δέουσα σημασία μιας και σηματοδοτούσε τη "νέα παραγωγή". Έτσι, ευχαριστούσαν τον θεό Διόνυσο τη μεν πρώτη ημέρα με σπονδές, τη δε δεύτερη με γλέντια και χορούς, επειδή είχαν ανταμοιφθεί οι κόποι ενός ολόκληρου έτους. Τη δεύτερη μέρα εντωμεταξύ ο θεός ερχόταν στην πόλη πάνω σε ένα τροχοφόρο ιερό πλοίο (μπα, μπα, τι λες;) το οποίο ήταν στολισμένο με άνθη και διάφορα άλλα και το τελετουργικό συνεχιζόταν με διάφορες πομπές, σπονδές και άλλα (μεταξύ των οποίων και ο Ιερός Γάμος της γυναίκας του άρχοντα και του θεού). Το βράδυ της δεύτερης μέρας μεταξύ άλλων ανέβαιναν οι ψυχές των νεκρών από τον Κάτω Κόσμο (όχι τον εδώ. Εσάς το πολύ να σας βγει η ψυχή διαβάζοντας όλ'αυτά που γράφω). Αναφορικά δε, με την άμαξα που έμπαινε στην πόλη, δεδομένης της καλής διάθεσης του κόσμου υπήρχαν πειράγματα και διάφορα άλλα, κυρίως από πλευράς της πομπής. Οπότε πλέον ξέρετε κι από που βαστάει η έκφραση "άκουσε τα εξ αμάξης". Την τρίτη μέρα πλέον οι ψυχές των νεκρών βρίσκονταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς, υπήρχε όμως η αντίληψη ότι μαζί τους ανέβαιναν και κακά πνεύματα που θα προσπαθούσαν να βλάψουν τους ανθρώπους. Ένας από τους τρόπους αντιμετώπισης των κακών πνευμάτων ήταν και το μασκάρεμα, δηλαδή το φόρεμα μάσκας, προσωπείου. Για τον ίδιο λόγο που οι ηθοποιοί στην αρχαιότητα φορούσαν προσωπεία (για να μην επιτρέψουν δηλαδή στο πνεύμα το υποδυώμενου ήρωα να τους διαφθείρει -κρατήστε την για το μέλλον αυτήν τη λεπτομέρεια διότι είναι πραγματικά συγκλονιστική-, και μην ξεχνάμε ότι και η τραγωδία και η κωμωδία και η σάτυρα από τη διονυσιακή λατρεία έχουν ανακύψει) φορούσαν και οι πολίτες κατά την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων. Τα Υδροφόρια ήταν η εκδήλωση που έκλεινε τα Ανθεστήρια, και συσχετιζόταν με την επιβίωση από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα (από τον οποίον διασώθηκε το ανθρώπινο γένος αφήνοντας... σπόρους πίσω του). Κι όσον αφορά την επάνοδο των ψυχών στον Άδη, αυτή γινόταν με την τελετουργική φράση "θύραζε Κάρες ουκέτ' Ανθεστήρια" δηλαδή "ψυχές φύγετε, τα Ανθεστήρια τελείωσαν". Να αναφέρω σε αυτό το σημείο ότι τα Ανθεστήρια μετά από αιώνες εισήχθησαν και στη Ρώμη όπου και εορτάζονταν ως Σατουρνάλια, προς τιμήν του Κρόνου δηλαδή. Φυσικά επειδή οι "ανάγκες" των Ρωμαίων ήταν άλλες, τα είχαν προσαρμόσει στα δικά τους δεδομένα και τα γιόρταζαν λίγο διαφορετικά (με ουσιαστικότερη διαφορά το χρονικό σημείο: μέσα Δεκεμβρίου).


Ας κάνουμε μια μικρή ανακεφαλάιωση λοιπόν: στα Ανθεστήρια η πόλη γιόρταζε σύσσωμη μαζί με τη γονιμότητα της επερχομενης Άνοιξης και τη νέα παραγωγή κρασιού, την οποίαν αφιέρωνε στον θεό Διόνυσο. Η γιορτή συντελείτο σε 3 μέρες, η πρώτη εκ των οποίων ήταν η γιορτή του κρασιού, η δεύτερη είχε συμπόσια και γενικά πολύ κέφι, κατά την οποίαν ο θεός έμπαινε στην πόλη με το άρμα του και πείραζε τον κόσμο μέσα σε γενική ευδαιμονία, ενώ η τρίτη ήταν μια μέρα πένθιμη εις μνήμην των νεκρών, κατά την οποίαν οι πολίτες φορούσαν μάσκες για να ξορκίσουν τα κακά πνεύματα. Κατά την είσοδο του θεού στην πόλη υπήρχε εύθυμη διάθεση, σατυρική (υπήρχαν πάντα σάτυροι μαζί με τον θεό) ενώ όσοι ήταν από κάτω άκουγαν κοροϊδευτικά τα εξ αμάξης. Μπορείτε να διακρίνετε τις ομοιότητες με τα σύγχρονα ελληνικά καρναβάλια;

Ας πάμε στα ακόμη πιο ενδιαφέροντα τώρα. Στην αρχή έβαλα έναν αστερίσκο κάπου: ότι το Τριώδιο αποτελείται από 3 Κυριακές. Υπενθυμίζω ότι τα Ανθεστήρια διαρκούσαν 3 μέρες. Η πρώτη Κυριακή είναι του Τελώνη και του Φαρισαίου, η δεύτερη η Κυριακή του Ασώτου και η τρίτη η Κυριακή της Αποκριάς. Η ετυμολογία της λέξης απόκριά (απόκρεω) είναι απέχω από το κρέας. Να σημειώσω σε αυτό το σημείο ότι ετυμολογικά η λεξη καρναβαλι προέρχεται από τη λατινική λέξη carnevale, η οποία ενώ κατά μίαν εκδοχή προέρχεται από τις λέξεις carrus navalis (δηλαδή ναυτικό άρμα -θυμηθείτε πάνω σε τι έμπαινε ο Διόνυσος στην πόλη), το πιθανότερο είναι να προέρχεται από τις λέξεις carnem (κρέας) και levare (απέχω). Μην ξεφεύγω όμως: το αμέσως προηγούμενο Σάββατο της Κυριακής της Αποκριάς είναι το Ψυχοσάββατο, ημέρα όπου οι χριστιανοί τελούν μνημόσυνα για τους νεκρούς και φτιάχνουν κόλλυβα. Προφανώς όλα είναι συμπτωματικά (απλά εγώ δεν πιστεύω στις συμπτώσεις).
Φυσικά, δεδομένου ότι ακόμη και σήμερα υπάρχουν "άγιες" παραινέσεις να μην συμμετέχει ο κόσμος σε αυτήν την ειδωλολατρική εορτή οι ομοιότητες δεν θα μπορούσαν να είναι μεγαλύτερες (πχ να υπάρχει επισήμως γιορτή κρασιού στο τριώδιο), ήδη όμως είναι αρκετές και -όπως καταλαβαίνετε- ιδιαίτερα "ενοχλητικές".

Τριώδιο, λοιπόν, απόκριες, καρναβάλι, πείτε το όπως θέλετε, δεν έχει καμία σημασία το όνομα. Η ουσία του δεν αλλάζει άλλωστε. Ακόμη και σήμερα, έστω κι αν το αγνοούμε, τιμούμε τέτοιες μέρες τον θεό Διόνυσο σχεδόν όπως και στην αρχαιότητα. Όλοι μας περιμένουμε το καρναβάλι για να θορυβήσουμε, να ξεδώσουμε, να χορέψουμε λίγο παραπάνω, να πιούμε λίγο περισσότερο, να διασκεδάσουμε. Όλοι μας έχουμε σκεφτεί τι θα μασκαρευτούμε, όλοι μας έχουμε θαυμάσει κάποιο άρμα σε κάποια παρέλαση είτε για το κάλλος του, είτε για τον έξυπνο τρόπο που σατυρίζει κάποιο πρόσωπο ή κατάσταση. Το ίδιο έκαναν και οι αρχαίοι, με τη διαφορά ότι αυτοί ήξεραν γιατί το έκαναν.
Τουλάχιστον δεν ξέρουμε που δεν ξέρουμε, ας προσπαθήσουμε να βγάλουμε τα προσωπεία που φοράμε όλο το έτος και που συνήθως δεν μας αντιπροσωπεύουν κιόλας, κι ας τα φοράμε μόνο στα Ανθεστήρια. Μόνο να κερδίσουμε έχουμε...

Καλές απόκριες σε όλους. Και πιείτε κανά κρασάκι παραπάνω μέρες που'ναι, ευφραίνει καρδίαν άλλωστε...

UPDATE: Μερικές εξαιρετικές ιδέες για στολές, στην παρακάτω ιστοσελίδα (που δυστυχώς δεν δουλεύει σαν λινκ)! Χεχεχε!
www.costumes.gr