Πρόλογος
Ομολογουμένως η "σειρά" Περί Μύθων έχει μείνει λίγο πίσω για πολλούς και διάφορους λόγους. Ήγγικεν λοιπόν κι αυτή η ώρα, να συνεχιστεί με το τέταρτο ανεξάρτητο κείμενο της εν λόγω... σαπουνόπερας (διότι αν δεν αλλάξει δραματικά κάτι, εκτιμώ ότι τέτοιες διαστάσεις θα λάβει αν τελικά γράψω όλα τα κείμενα που έχω κατά νου...)
Το θέμα, λοιπόν, του παρόντος κειμένου από μιαν άποψη έχει προκύψει από κάποια αρχαία κείμενα, καθώς και κάποια άλλα αναμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα. Θα ήθελα πολύ να είχα επιλέξει μια τελείως διαφορετική δομή κειμένου, μέσω της οποίας να το κράταγα λίγο για έκπληξη, τρενάροντάς το όσο το δυνατόν περισσότερο, αλλά από την άλλη μεριά εκτιμώ ότι θα έχανε το όλο κείμενο το ενδιαφέρον του. Πιστεύω, πάντως, ότι παρά τα λίγα αποσπάσματα και στοιχεία που θα παραθέσω στην αρχή, δεν θα πάει το μυαλό σας ακριβώς! Αλλά ακόμη κι όταν πάει, μάλλον θα σας φανεί... αδύνατον για να γίνει πιστευτό! Τι να κάνουμε;!
Θα ξεκινήσω λοιπόν επικαλούμενος ίσως τα δύο σημαντικότερα κείμενα που έχουν γραφτεί ποτέ από ανθρώπινο χέρι, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως: την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, απ’ όπου και έχω συγκεντρώσει επιλεκτικά κάποια πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα, τα οποία θα σχολιάζω (λίγο "ωμά") άμεσα για λόγους που παρακάτω θα γίνουν κατανοητοί.
Να σημειώσω δε, ότι η "παραγραφοποίηση| μετά τίτλων δεν έχει να κάνει με άλλον λόγο από τον εξής: δεν υπάρχει περίπτωση να κάτσει άνθρωπος να το διαβάσει μονοκοπανιά (αν κι εδώ που τα λέμε αμφιβάλλω αν θα υπάρξει και άνθρωπος που να το διαβάσει... γενικώς, αλλά λέμε τώρα. Και μη νομίζετε ότι μπλοφάρω: ένα "απλό" scroll down για κανά δεκάλεπτο θα σας πείσει!). Είναι λοιπόν για διευκόλυνση των πιστών μου αναγνωστριών και αναγνωστών (όπου επειδή σαν πολύ την σκαπουλάρατε τόσο καιρό που λείπω, έπρεπε να πάρω το αίμα μου πίσω!), για να θυμάστε που ακριβώς είχατε μείνει. Άρξασθε λοιπόν...
Εισαγωγή
"αλλά για ‘σένα αναιδέστατε, επόμαστε, σύ για να χαίρης
τιμή να πάρουμε για τον Μενέλαο και για ‘σένα, κυνοπρόσωπε
από τους Τρώες. Απ’αυτά τίποτα δεν προσέχεις ούτε και λογαριάζεις" (Α158-160)
Κατ’ αρχήν εδώ βλέπουμε κάποιον Αχαιό (που αν και δεν έχει σημασία ποιος είναι, πρόκειται για τον Αχιλλέα) που έχει πάρει ανάποδες και τα χώνει στα ίσα, χρησιμοποιώντας κιόλας διάφορα ενδιαφέροντα κοσμητικά επίθετα, ενώ εκστομίζει και διάφορες κατηγορίες. Δώστε λίγη φάση στην φρασεολογία και κρατήστε κατά κύριο λόγο την ευέξαπτη συμπεριφορά.
"...δίπτυχα ποιήσαντες, κι επ’αυτών ωμά (κρέατα) έθεσαν
Τα έκαιε πάνω σε σχίζες ο γέρων και πάνω τους σπινθηροβόλον οίνο
στάλαζε. Νέοι δε παρ’αυτόν πεντάσουβλα στα χέρια εκράτουν.
Έπειτ’ αφού οι μηροί κάηκαν και γεύθηκαν τα σπλάχνα,
Κομμάτιασαν τα’άλλα και σε οβελούς τα πέρασαν,
Τα ώπτησαν καλά καλά κι έσυραν τα πάντα (από την φωτιά).
Έπειτ’ αφού έπαυσαν το επίπονον έργον κι ετοίμασαν τραπέζι
Έτρωγαν, κι από κανέναν δεν έλειπεν ίση μερίδα.
Έπειτ’ αφού την πόσι και τα εδέσματα εχόρτασαν
Οι κούροι τους κρατήρες μέχρι την στεφάνη γέμισαν ποτό
Και διένειμαν τα κύπελλα σε όλους ν’αρχίσουν την σπονδή." (Α461-471)
Εδώ δεν πιστεύω ότι υπάρχει λόγος για πολλά σχόλια (αν και έχουμε πιθανώς την πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη αναφορά στον Σουβλακέα). Φαγητό. Για την ακρίβεια περιγράφεται η όλη διαδικασία, η οποία μάλιστα ήταν και για μερακλήδες. Κρατήστε την σκηνή ως ένδειξη καλοπέρασης.
"Σ’αυτήν απαντώντας προσείπειν ο νεφεληγερέτης Ζεύς
Δαιμόνια, πάντα υποψιάζεσαι και ποτέ δεν σου ξεφεύγω" (Α560-561)
Νομίζω πως ούτ’ εδώ απαιτείται κάποια ιδιαίτερη αναφορά: ούτε καν ο πατέρας των θεών, Δίας, δεν είναι σε θέση να ξεφύγει από τη γυναίκα του. Ουδέν σχόλιον.
"...σ’αυτόν γρήγορα παραστάθηκεν ο θεϊκός Οδυσσεύς,
και λοξά ιδών καθάπτεται με χαλεπό μύθο,
Θερσίτη, με τους ακρίτους μύθους, αν και λιγόφωνος αγορήτης,
Κρατήσου και μη θέλεις μόνος να ερίζης με τους βασιλείς.
Γιατί εγώ λέω άλλος χειρότερος θνητός από ‘σένα
Δεν υπάρχει, απ’όσους με τον Ατρείδη στο Ίλιον ήρθαν." (Β244-249)
"Αλλά θα σου πω κάτι που θα είναι τετελεσμένο.
Να μην σε ξαναβρώ ν’ανοηταίνεις όπως τώρα,
Γιατί μήτε η κάρα του Οδυσσέως να είναι στους ώμους,
Μηδέ ακόμη του Τηλεμάχου πατέρας ν’αποκαλούμαι,
Αν εγώ δεν σε περιλάβω κι από τα ρούχα σε γδύσω,
Την χλαίνα και τον χιτώνα, που τα αιδοία αμφικαλύπτει,
Κι εσένα κλαίοντας στις γρήγορες νήες δεν στείλω πείσω
Αφού στην αγορά με απρεπή σε πλήξω πλήγματα" (Β257-264)
Ο Οδυσσέας έχει πάρει πλέον ανάποδες. Λοξοκοιτάζει τον Θερσίτη (δείγμα απαξίωσης) και τον βάζει στη θέση του, αφού πρώτα του υπενθυμίζει ότι αν ξανακάνει κάτι τέτοιο θα τις φάει του καλού καιρού... Κρατήστε κι εδώ την αντίδραση του Οδυσσέα.
"Τώρα όμως να’ρχεσθε για δείπνο, για να κάνουμε πόλεμο" (Β381)
Ως γνωστόν, πριν από κάθε τι, μια καλή μάσα δεν έβλαψε ποτέ κανέναν. Κρατήστε την "τακτική".
"Αυτόν λογά ιδών προσείπεν ο συνετός Οδυσσεύς,
Ατρείδη, τι έπος σου έφυγεν από το φράγμα των οδόντων; (Δ349-350)
…Και σύ τέτοια ανεμόλογα μιλάς." (Δ355)
Θα το προσαρμόσω λίγο στη νεοελληνική (του δρόμου) αφήνοντας έξω τα πρόσωπα:
"Αφού τον λοξοκοίταξε, του είπε
Δε μου λες ρε, πάλι την πέταξες;…
…όλο παπαριές λες"
Πιθανολογώ ότι έναν τέτοιον διάλογο τον έχουμε θαυμάσει (ή και κάνει) όλοι μας πάμπολλες φορές.
"Για την Ήρα δεν θυμώνω τόσο ούτε χολώνομαι
γιατί πάντα συνηθίζει να με ανακόπτει ό,τι κι αν ειπώ" (Θ407-408)
Τάδε έφη Δίας… ΟΥΔΕΝ ΣΧΟΛΙΟΝ…
Για την ώρα είναι, πιστεύω, υπεραρκετά, μα προπάντων εξαιρετικά αντιπροσωπευτικά αυτού που θέλω να πω. Και ποιο είναι αυτό; Χα, εδώ ξεκινούν τα καλά...
Κεφάλαιον 1
Κατ’ αρχήν θα έχετε όλοι, πιστεύω, ακουστά την γνωστή αστειότατη θεωρία περί ασυνέχειας της ελληνικής φυλής (μάλιστα, την είχαμε θαυμάσει και στην ιστορία για εκείνο το περίεργο βιβλίο Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού εάν ενθυμούμαι καλώς). Άλλες παρεμφερείς θεωρίες αναφέρουν πχ ότι επί αρχικά επί Βυζαντινών ή μετέπειτα επί Τουρκοκρατίας οι Έλληνες ουσιαστικά εξέλειψαν, για πολλούς και διάφορους λόγους (αιμομιξίες με άλλους λαούς, εσωτερικές μεταναστεύσεις κλπ, κλπ, κλπ). Εννοείται ότι όλες αυτές οι θεωρίες, όπως και πολλές άλλες που δεν απαιτείται ν’ αναφέρουμε βεβαίως, βεβαίως) βρίσκονται αφενός στα χέρια των ειδικών προς επιβεβαίωση ή κατάρριψη, αφετέρου στην κρίση του οποιουδήποτε νοήμονα ανθρώπου για προβληματισμό ή ατέρμωνα γέλωτα. Ο καθείς με τις απόψεις του, αλλά μην ξεφεύγω.
Η αλήθεια είναι ότι οι Έλληνες είναι ένας πανάρχαιος λαός. Για να ακριβολογούμε, είμαστε λαός πολύ αρχαιότερος απ’ όσο παρουσιάζεται επισήμως (υπάρχει σωρεία ιστορικών και αρχαιολογικών στοιχείων επί τούτου, στα οποία θ’ αναφερθώ σε άλλο σεντόνι), αν και όχι τόσο αρχαίος (και προπάντων, όχι τόσο... εξωγήινος) όσο διάφοροι άλλοι περίεργοι ισχυρίζονται. Για την ακρίβεια, η αλήθεια δεν έχει να κάνει ούτε με τους μεν, ούτε με τους δε (ίσως αν είχατε διαβάσει το αριστούργημα "Οι Έλληνες" του Kitto να μου κάνατε τη ζωή λίγο ευκολότερη, αλλά δεν πειράζει). Μέσες-άκρες, οι βασικές φυλές από τις οποίες προέρχονται οι Έλληνες είναι ουσιαστικά οι δύο γνωστότερες: οι Ίωνες και οι Δωριείς. Οι Ίωνες ήταν αυτόχθόνες. Αυτό δεν σημαίνει ότι διέμεναν ανέκαθεν στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής Ελλάδος, σημαίνει όμως ότι η παρουσία τους πάει τόσο πίσω στον χρόνο που θεωρητικά δεν έχει καν νόημα να ψάξεις πότε ήρθαν. Οι Δωριείς, ήταν ένα πιθανώς συγγενικό φύλο που κατέβηκε από λίγο βορειότερα κι εγκαταστάθηκε στον ίδιον χώρο. Το σημαντικό στοιχείο εδώ –και το οποίο σπανίως αναφέρεται- ουσιαστικά είναι το ότι οι μεν Ίωνες δεν είχαν πρόβλημα ν’ αφήσουν τους Δωριείς να μείνουν (εξάλλου υπήρχε και διαφορά ισχύος και δεν τους πολυσήκωνε να αντιδράσουν, μιας και οι Δωριείς ουσιαστικά μπορούν να θεωρηθούν ως πολεμική φυλή), αρκεί όμως να μην τους επηρέαζαν στη ζωή τους. Ομοίως, οι Δωριείς από τη στιγμή που είδαν ότι υπήρχε πρόσφορο έδαφος να εγκατασταθούν επιτέλους κάπου και να σταματήσουν τη μεταναστευτική ζωή, έπρεπε με τη σειρά τους να βάλουν και λίγο νερό στο κρασί τους. Από την ειρηνική πρόσμιξη αυτών των δύο φυλών προέκυψαν οι μετέπειτα Έλληνες (αν κι επί της ουσίας η ιστορία είναι κατά πολύ πολυπλοκότερη, αλλά χάριν ευκολίας δεν θέλω να επεκταθώ παραπάνω για την ώρα). Θα θυμάστε, εκτιμώ, από το μάθημα της Ιστορίας που κάναμε στο σχολείο ότι η "σιωπηρή κόντρα" Δωριέων και Ιώνων υπήρχε πάντοτε, έτσι δεν είναι; Επίσης, αν θυμάστε, οι Ίωνες θεωρούσαν τους Δωριείς πολύ χοντροκομμένους πολιτισμικά –σχεδόν απολίτιστους δηλαδή), οι δε Δωριείς τους Ίωνες ψιλολούγκρες… Μην τα πολυλογώ, από τότε έχουν περάσει περίπου 2500 χρόνια μέχρι σήμερα, όμως τότε αυτά τα γεγονότα ήταν πολύ πιο πρόσφατα. Για την ακρίβεια ήταν μέρος της (συνολικά και όχι τμηματικά) τοπικής παραδόσεως η οποία είχε γίνει από τότε αποδεκτή ως κοινή. Καλά τα τότε γεγονότα όμως. Με τα μετέπειτα θα μου πείτε τι σχέση έχουν; Αμ, έλα που έχουν...
Τα ελληνικά φύλα είχαν αρκετές ουσιαστικές διαφορές. Τα κατά τόπους αλφάβητα δεν ήταν ακριβώς ίδια, φερ’ ειπείν. Το ότι το λατινικό (καθώς και τα ευρωπαϊκά) αλφάβητα προέρχονται από το ελληνικό το γνωρίζετε, θεωρώ. Πιθανώς όμως να μην γνωρίζεται τους λόγους κάποιων διαφορών που υπάρχουν. Πχ, γιατί εμείς γράφουμε Φ αλλά οι ξένοι F; Γιατί ενώ πολλά γράμματα είναι ίδια, όπως τα Α, Β, Ε, Ζ κλπ, κλπ, δεν ισχύει το ίδιο και με υπόλοιπα, όπως C, R, S, W κλπ. Η απάντηση είναι απλή, και είναι αυτή που είπα πιο πάνω. Οι πόλεις κράτη δεν είχαν ακριβώς τα ίδια αλφάβητα, ακόμη κι αν πρακτικά ανήκαν στο ίδιο ελληνικό φύλο. Οι Χαλκιδείς επί παραδείγματι ήταν ιωνικό φύλο, όμως είχαν αλφάβητο με αρκετές διαφορές από το αθηναϊκό (και βασικά τα ευρωπαϊκά αλφάβητα από το χαλκιδικό έχουν προκύψει, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία). Ομοίως, οι μήνες του έτους δεν είχαν τις ίδιες ονομασίες, παρόλο που όλες οι πόλεις-κράτη είχαν υϊοθετήσει την αρίθμηση ετών βασισμένη στις Ολυμπιάδες, ή παρόλο που όλοι οι μήνες ήταν 12 παντού στον Ελλαδικό χώρο. Το ιωνικά φύλα είχαν μια σχετικά έμφυτη κλίση προς τα δημοκρατικά πολιτεύματα, εν αντιθέσει με τα δωρικά που έκλιναν περισσότερο προς τα ολιγαρχικά. Παράλληλα, υπήρχαν και τελείως διαφορετικές «κρατικές» δομές. Στον ελληνικό νότο επί παραδείγματι η οργάνωση γινόταν σε πόλεις-κράτη, ενώ στον βορρά λόγο γεωγραφίας κάτι τέτοιο ήταν αδύνατον και υπήρχαν δομές που πλησίαζαν περισσότερο στις σημερινές κρατικές δομές. Ως επίσης κάθε πόλη είχε διαφορετικό πολιούχο θεό ή θεά (δίχως αυτό να αποτρέπει και τις πάμπολλες κοινές περιπτώσεις). Και πάει λέγοντας. Παρά τις όποιες διαφορές τους, όλα τα ελληνικά φύλα ήξεραν πολύ καλά το αναμφισβήτητο: ότι όλα ήταν ελληνικά φύλα. Μπορεί πχ, να υπήρχε πάντα η φαγωμάρα Ιώνων-Δωριέων, δεν είναι τίποτε διαφορετικό όμως από την αντίστοιχη "σημερινή" φαγωμάρα Λαρισαίων-Βολιωτών, Χανιωτών-Ηρακλειωτών, Θεσσαλονικέων-Αθηναίων (η οποία βέβαια υπήρχε από... τότε!) και πάει λέγοντας... Χμμμ, τώρα που το σκέφτομαι, νομίζω ότι είπα κάτι πολύ σημαντικό: ότι κάποιες κλασικές, τελείως καθημερινές και πλην συγκλονιστικών περιπτώσεων τελείως ακίνδυνες "διαφορές εντοπιότητας" υπήρχαν και στην αρχαιότητα. Σωστά; Σωστά...
Ναι, αλλά μισό λεπτό, διότι τα ομηρικά αποσπάσματα που προανέφερα πιο πάνω, τι διαφορές έχουν; Εννοώ, τι διαφορές έχουν από τη σημερινή Ελλάδα και τους πολίτες της;
Μήπως δεν έχουμε το φαγητό σε υπερβολικά μεγάλη υπόληψη; Μήπως δεν έχουμε ακουστά την διαχρονική (σχεδόν) παροιμία καλοπέρασης, ότι μετά από ένα καλό φαγητό πάει ένα καλό τσιγάρο και μετά ένα καλό πήδημα; Χμμμμ... πήδημα είπα; Ναι μεν οι απόψεις των ιστορικών διίστανται για το κατά πόσον η αρπαγή της Ωραίας Ελένης ήταν όντως η αιτία ή απλά η πρόφαση για τον Τρωϊκό Πόλεμο, όμως όπως και να’χει γύρω από μια γυναίκα που παράτησε τον άντρα της έχει να κάνει η όλη ιστορία. Άσε που ο Αχιλλέας αποφάσισε ν’ αφήσει τους λοιπούς Αχαιούς στα κρύα του λουτρού επειδή ο Αγαμέμνωνας του έκλεψε το γκομενάκι που προηγουμένως του ’χε δώσει. Συνεπώς μην το βλέπουμε τόσο κυνικά ή χυδαία το πήδημα, διότι πάντοτε είχε σχεδόν... ηγεμονική θέση στην ελληνική ιστορία. Όπως και το φαγητό φυσικά... Το φαγητό που με ιδιαίτερη φροντίδα παρασκευαζόταν και ήταν βασικότατο (ως ένδειξη καλοπέρασης κιόλας) ακόμη και μέσα στον πόλεμο. Μέσα σε όλα όμως, από τα προαναφερθέντα αποσπάσματα προκύπτουν και πολλά νεύρα, ακόμη και βρισιές, ή ακόμη χειρότερα έως και απειλές για χειροδικίες. Ελπίζω να έγινε κατανοητό το γιατί έγραφα "κρατήστε τις συμπεριφορές", διότι αν και η Ιλιάδα γράφτηκε κοντά 2800 χρόνια πίσω στον χρόνο, πρακτικά περιγράφει σκηνές που λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα και που νομίζω είναι σε όλους μας γνωστές από τη δική μας καθημερινότητα.
Α, και φυσικά να μην ξεχνάμε τις δύο... μπηχτές του Δία, του πατέρα των θεών, όπου ούτε καν αυτός δεν μπορεί να γλιτώσει από τη ζαλάδα ή τις πανουργίες της γυναίκας του (και μετά έχουμε τέτοιες βλέψεις κι ελπίδες όλοι οι υπόλοιποι... Τι να πεις μετά... Αν και βέβαια, στην Οδύσσεια υπάρχει ένα σχετικό χωρίο στην ραψωδία λ που ουσιαστικά τα ρεφάρει αυτά, αλλά λέω να μην σκανδαλίσω το ασθενές πλην όμορφο φύλο με την παράθεσή του!). Μπα, συμπτώσεις, θα μου πείτε...
Σοβαρά, ε; Μα δεν τελείωσα ακόμη. Για την ακρίβεια μετά βίας έχω ξεκινήσει. Ας αφήσουμε στην άκρη τις όποιες λεπτομέρειες (που δεν είναι και λίγες) συνιστούν τις διαφορές ανάμεσα σε αρχαίους και σύγχρονους Έλληνες, όπως τη διαφορετική ένδυση, τα διαφορετικά μέσα μεταφοράς, ακόμη και την φαινομενικά διαφορετική γλώσσα (προσοχή, είπα φαινομενικά) και ας μείνουμε στα βασικά: πρακτικά, τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει έναν λαό; Τα ρούχα που φοράει ή οι συνήθειές του; Και βασικά, δώστε λίγο ευρεία έκταση στην λέξη "συνήθειες", για να μπορούμε να συνεννοούμαστε καλύτερα. Κοινώς, ήθη κι έθιμα, παράδοση κι όχι μόνο. Ανέφερα πιο πάνω ότι οι πόλεις κράτη είχαν η καθεμία από μια πολιούχο θεότητα (με πιο γνωστή όλων φυσικά την Αθηνά, ένεκα της σημαντικότερης αρχαιοελληνικής πόλεως). Η πολιούχος θεότητα δεν προέκυπτε έτσι απλά, αβίαστα. Πάντα είχε συμβεί "κάτι": στην Αθήνα φερ’ ειπείν θα έχετε ακουστά τον "διαγωνισμό" ανάμεσα στον Ποσειδώνα και την Αθηνά, όπου ο μεν πρώτος έδωσε μια αστείρευτη πηγή, η δε δεύτερη μια ιερή ελιά. Κατ’ αντιστοιχίαν, με κάποια συγκεκριμένη αφορμή (συνηθέστερα την ημέρα απελευθέρωσης) κάθε πόλη έχει τον δικό της πολιούχο άγιο. Σχεδόν όπως και στην... ειδωλολατρική αρχαιότητα... Ουπς, τι είπα τώρα. Καλά, αυτό κρατήστε το για μελλοντικό σεντόνι. Ας επιστρέψουμε όμως και λίγο στην Ιλιάδα, αυτό το πραγματικά μέγιστο των Κειμένων. Δεν ξέρω αν έτυχε να διαβάσετε ποτέ την Ιλιάδα και την Οδύσσεια (και μην μου πείτε την κλασική δικαιολογία υπ’ αριθμόν 6 ότι την είχαμε κάνει στο σχολείο. Απολύτως καμία σχέση). Αν όχι, κακώς (δεν κάνω πλάκα) και θα σας συνιστούσα να το πράξετε ανεπιφύλακτα. Δεν πάει το μυαλό σας, πόσα έχουν να διδάξουν αυτά τα κείμενα, όπου μαζί με τη Θεογονία του Ησιόδου, τη μουσική και τα μαθηματικά ήταν τα μοναδικά μαθήματα που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες και μεγαλουργούσαν αλλά μην ξεφεύγω (πάλι). Η ιστορία της Ιλιάδος είναι πάνω-κάτω γνωστή. Αυτά που συνήθως διαφεύγουν είναι οι λεπτομέρειες, όπου σε ένα τόσο μεγάλο έργο είναι υπερβολικά πολλές και φυσικά όπως και σε όλες τις περιπτώσεις κάνουν τη διαφορά. Στην Ιλιάδα οι θεοί συμπάσχουν με τους θνητούς, παρουσιάζουν έντονα συναισθήματα, χαρά, λύπη, οργή, ακόμη και ξεροκεφαλιά. Ραδιουργούν για να προστατέψουν τους ευνοούμενούς τους, καταφεύγουν σε παρακάλια, και γενικά συμμετέχουν ενεργά στα των ανθρώπων. Δεν το εκχυδαϊσω τόσο ώστε ν’ αναφέρω την Παλαιά Διαθήκη όπου ο Γιαχβέ κάθε τρεις και λίγο αναμειγνυόταν στα ανθρώπινα, θα πω όμως ότι ο θεός έστειλε τον γιο του να σώσει τους ανθρώπους, ή μάλλον πιο σωστά, όχι όλους… (χα, τώρα έβαλα φυτίλι, αλλά αν δεν με προλάβει "κάποιος", το κρατάω για άλλο μελλοντικό σεντόνι). Μην πω τα κάμποσα οράματα που γενικώς οι Γραφές παραδίδουν, αλλά μην κολλάω σε τέτοια, αφού πάνω κάτω η θεϊκή συμπεριφορά είναι πανομοιότυπη, παρά τις όποιες διαφορές. Πέραν αυτών, οι καθημερινές συνήθειες Ελλήνων (κυρίως) και Τρώων είναι συνήθειες γνωστές σε όλους μας, καθημερινές, που τις έχουμε και οι ίδιοι και που παρακολουθούμε και στους διπλανούς μας συνεχώς κι ανελλιπώς. Παρατηρούμε επίσης τις συνήθειες των Ελλήνων για τις γυναίκες, για το καλό φαγητό, για το ποτό, για τη διασκέδαση. Παρατηρούμε ότι ανά περίπτωση έπαιρναν ανάποδες, ότι το πήγαιναν στο φιλότιμο, ότι δεν δίσταζαν να κάνουν υπερβάσεις στα δύσκολα και πάει λέγοντας. Ακόμη και οι αναφορές στον… ύπνο, δεν είναι λίγες, μήτε στερούνται "ευγενών χαρακτηρισμών". Ο Αχιλλέας τα ξέχασε όλα όταν του πήραν την κοπέλα. Είχε πάει να πολεμήσει και τους άφησε όλους στα κρύα του λουτρού. Μετά, τα ξαναξέχασε όλα όταν του ‘φάγαν λάχανο τον καλύτερό του φίλο. Αν και στο ενδιάμεσο, παρόλο που απείχε, είχε φροντίσει και το χατίρι του κολλητού του να κάνει μα και τους ομοεθνείς του να βοηθήσει από τον βέβαιο αφανισμό. Συμπεριφορές... όχι άγνωστες, έτσι δεν είναι; Συμπτωματικά θα μου πείτε όλ’ αυτά; Πως είπατε; Υπάρχουν και σε άλλους λαούς; Μπα, δεν θα το ’λεγα και καλά θα κάνουμε να μην μπούμε σε μια τέτοια συζήτηση διότι θα ξεφύγουμε τελείως, μα τελείως. Εξάλλου, μόλις... ξεκίνησα κι έχω σωρεία άλλων στοιχείων ν’ αναφέρω (υπομονή και κουράγια να ’χετε να διαβάζετε).
Ανέφερα επίσης την Οδύσσεια πιο πριν. Χλωμό το κόβω να μην έχετε διαβάσει την Ιλιάδα και να ’χετε διαβάσει την Οδύσσεια (όσοι δεν, δηλαδή), αλλά όπως και να ’χει στο δικό μου πλάνο δεν αλλάζει κάτι (εξάλλου ο καθείς διαβάζει ό,τι γουστάρει και περί ορέξεως κολοκυθόπιτα εδώ που τα λέμε). Ποια η γενική ιστορία της Οδύσσειας; Το να προσπαθείς να γυρίσεις στην Ιθάκη σου, όποια κι αν είναι αυτή, αλλά να μην μπορείς για κάποιους λόγους. Ως έργο η Οδύσσεια είναι πολύ πιο ώριμο από την Ιλιάδα, η οποία εκτός από την "πώρωση" της μάχης έχει κάτι πιο –ας πούμε- νεανικό στον τρόπο γραφής της (αλλά και αυτό είναι μια άλλη ιστορία). Η Οδύσσεια όμως από την άλλη μεριά, είναι όπως ήδη είπα ένα έργο πολύ πιο ώριμο. Του λείπουν οι "ωμότητες" και κυριαρχείται πολύ περισσότερο από συναίσθημα. Τι συναίσθημα; Μα για τα πάντα: για την οικογένεια –γυναίκα και παιδί-, για την πατρίδα, για την σπιτική ευτυχία και ηρεμία και πάει λέγοντας. Ακόμη κι όταν ο Οδυσσέας ξενοπήδαγε την Κίρκη ή την Καλυψώ, την Πηνελόπη είχε στο μυαλό του, ενώ την ίδιαν στιγμή η Πηνελόπη προσπαθούσε σχεδόν υπεράνθρωπα και πιστή στον Οδυσσέα να μείνει και να κρατήσει το παλάτι με όλα του τα συμφέροντα. Και παρακαλώ μην τα ισοπεδώσουμε όλα με κανά περίεργο επί τούτου σχόλιο, έτσι; Από τις αιματοχυσίες και τις ενίοτε βαρβαρότητες της Ιλιάδος δηλαδή ο Όμηρος περνάει σε μια πολύ πιο συναισθηματική ιστορία, με σαφώς βαθύτερα και μεγαλύτερα νοήματα, η οποία μάλιστα είναι διανθισμένη από την αγάπη του Οδυσσέα για την Πηνελόπη και τούμπαλιν. Παράλληλα, υπάρχουν πολύ σημαντικές λεπτομέρειες πάσης φύσεως, όπως η συντροφική φιλία (θυμηθείτε τι έγινε όταν η Κίρκη μεταμόρφωσε τους συντρόφους του Οδυσσέα), οι οικογενειακές μαζώξεις (πχ στους Φαίακες), ο πόνος της αντιμετώπισης της πραγματικότητας πχ, όταν ο Οδυσσέας είδε τη μάνα του νεκρή στον Άδη, όταν άκουσε στους Φαίακες να εξυμνείται ο τρωϊκός πόλεμος, όταν είδε μετά από τόσα χρόνια τον πατέρα του και τον γιό του, ή προπάντων, όταν ο σκύλος του Οδυσσέα, Άργος, μόλις είδε το αφεντικό του ξεψύχησε ευτυχισμένος (σημείο όπου πρόκειται για το συγκλονιστικότερο και στα δύο Έπη, κατ’ εμέ, με δεύτερο ν’ ακολουθεί το σημείο όπου ο Έκτωρας αποχαιρετά πριν τη μάχη την Ανδρομάχη και τον μικρό Τληπόλεμο, τους οποίους μάλιστα στο περιθώριο της μάχης είχε πάει να δει για να πάρει δύναμη). Γενικά, πέφτει μεταξύ άλλων και πολύ δάκρυ στην Οδύσσεια, μέσα σε όλα τα όσα συμβαίνουν. Να κάνω και πάλι τους παραλληλισμούς με την σήμερον ημέραν, ή τους θεωρείτε αρκετά προφανείς; Νομίζω ότι αν δείτε λίγο μέσα σας, και μετά λίγο γύρω σας θα καταλάβετε γιατί εκτιμώ ότι δεν υπάρχει λόγος ν’ αναφερθώ περαιτέρω στα συγκεκριμένα σημεία.
Φυσικά όλο και κάποιος θα πεταχτεί και πάλι να μου πει ότι όλ’ αυτά μπορεί να είναι τελείως συμπτωματικά, αφού όλοι οι λαοί τα έχουν. Λάθος. Όλοι οι λαοί μπορεί να έχουν πολλά απ’ αυτά τα στοιχεία, δεν υπάρχει άλλος που να τα έχει όλα αυτά όμως. Και για να εξηγούμαι δίχως να παρεξηγούμαι, να τονίσω ότι κι εμείς ομοίως μπορεί να μην έχουμε όλα όσα έχουν οι Ινδοί, οι Γιαπωνέζοι, οι ινδιάνοι της Λατινικής Αμερικής, οι Ιταλοί και πάει λέγοντας. Αυτό που κάνω εδώ είναι να εξετάζω κάποια στοιχεία που έχουν να κάνουν αμιγώς με την ελληνική ιστορία και που απαντούν στο ελληνικό φύλο, τουτέστιν μην μπερδεύουμε τα πράγματα. Αν εξέταζα την Ιλιάδα για να δείξω ότι οι... Υπερβόρειοι είναι Έλληνες, τότε να με παρεξηγούσατε. Παρομοίως, δεν εξετάζω κάποιο... λατινικό κέιμενο για αν δείξω ότι Έλληνες ήσαν και οι Λατίνοι. Δεν υπάρχει λόγος να μπερδεύουμε τα πράγματα. Πέραν αυτού όμως, όπως είπα και παραπάνω, μη βιάζεστε να εξάγετε συμπεράσματα διότι έχω ακόμη πολλά να πω... Χεχεχε...
Κεφάλαιον 2
Ας κάνουμε ένα ευχάριστο διάλειμμα σε αυτό το σημείο. Θα συνεχίσω με μερικά σχετικά με το όλο θέμα αποσπάσματα (δίχως σχόλια αυτή τη φορά μιας και σας έχω αποκαλύψει περί ποίου θέματος κινούμαι), κατ’ αρχήν από την Ιλιάδα και εν συνεχεία από την Οδύσσεια (όπου για περίπτωση που δεν το θυμάστε, η διαφορά στην αναγνώριση έγκειται στο ότι στην μεν Ιλιάδα οι Ραψωδίες αναγράφονται με κεφαλαία γράμματα, στη δε Οδύσσεια με μικρά). Αν δεν θέλετε να τα διαβάσετε, κάντε scroll down κατ’ επιλογή. Αν και δεν θα σας συνιστούσα να τα υπερπηδήσετε. Πάμε λοιπόν...
"Ε, μόνοι αγαπούν τις σύγκοιτες από τους θνητούς ανθρώπους
οι Ατρείδες; Μα κάθε άνδρας αγαθός και εχέφρων
τη δική του αγαπά και κήδεται, όπως και εγώ αυτήν
ολόψυχα αγαπούσα, αν και με το δόρυ την απέκτησα" (Ι340-244)
"Αυτός που πάντα με αναίδεια είναι περιβεβλημένος. Ούτ’εμένα
θα τολμήσει πια, όσο κι αν είναι αναίσχυντος στα μάτια να κοιτάξει
ούτε μ’αυτός βουλές θα συμφράσω, ουδέ και έργο.
Γιατί με απάτησε και με αδίκησε. Ούτε πάλι ξανά
Θα μ’εξαπατήσει με έπη. Και πολλά του…" (Ι373-376)
"Ντροπή σε’σένα αν στους νεκρούς κατησχυμένος έλθη" (Σ180)
"Χαίρε ξένε, από μας θα φιλοξενηθείς. Έπειτα
Το δείπνον αφού δοκιμάσεις θα πης ό,τι χρειάζεται" (α124-125)
"Και ενώ αυτοί τέρποντο ο σκοτεινός έσπερος ήλθε" (α423)
"Έπος με καυχησιά θα ειπώ γιατί ο οίνος με παρακινεί
που ζαλίζει, αυτός που παρακινεί και πολύ φρόνιμο να τραγουδά
και δυνατά να γελά και να χορέψει σπρώχνει
και ποιον λόγο να ρίξη, που αν δεν είχεν ειπωθεί καλλίτερα" (ξ463-466)
(εδώ, ανατριχιάστε ελεύθερα)
"…όμως κατακείμενος κύων κεφαλή και ώτα σήκωσεν,
ο Άργος, του καρτερόψυχου Οδυσσέως, που κάποτε αυτός
έθρεψε, μα δεν χάρηκε, γιατί πριν στο ιερόν Ίλιον
έφυγε… (ρ291-294)
Τότε λοιπόν, ως ενόησε τον Οδυσσέα εγγύς όντα,
Την ουρά του έσειε και τα’αυτιά κατέβασε και τα δύο
Εγγύτερα όμως έπειτα του άνακτος δεν εδυνήθη
Να έλθη. Κι αυτός από μακρυά ιδών σκούπισε δάκρυ… (301-304)
Τον Άργο πάλι τον κατέλαβεν η μοίρα του μελανού θανάτου,
Ευθύς ως είδε τον Οδυσσέα τον εικοστό χρόνο" (326-327)
"Αλλ’ υβρίζεις πολύ, και ο νούς σου είναι απήνης
και κάπου νομίζεις ότι είσαι μέγας και κραταιός
επειδή ασήμαντους και ανάνδρους συναναστρέφεσαι" (σ381-383)
Καλό δεν ήταν το διάλειμμα; Αν και μας κράτησε αρκούντως μέσα στο κλίμα, θα έλεγα! Πάνω κάτω καταλάβατε έως τώρα τι θέλω να πω και που το πάω, εκτιμώ. Θα αλλάξω λίγο τροπάριο και από την υψηλή ποίηση θα περάσω σε κάπως πιο... χειροπιαστά δεδομένα, διότι αν μη τι άλλο θα ’χει και λίγο ενδιαφέρον ν’ αλλάξουμε και λίγες παραστάσεις!
Κάποια στιγμή, στην Αθήνα του Περικλέους άρχισε να επικρατεί αναβρασμός. Πιο συγκεκριμένα, οι Αθηναίοι άρχισαν να σιγομουρμουρίζουν ότι ο Περικλής ουσιαστικά κατασπαταλά το δημόσιο χρήμα για δημόσια έργα, ενώ στην πραγματικότητα η πόλη μπορεί να έχει κι άλλες ανάγκες. Τα μουρμουρητά λοιπόν γίνονται, φωνές, και οι φωνές –μιας και μιλάμε για άμεση δημοκρατία, την μοναδική πραγματική που έχει υπάρξει έως σήμερα- τελικώς καλούν τον Περικλή ν’ απολογηθεί ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου και να αντικρούσει τις όποιες κατηγορίες. Σε αυτό το σημείο πρέπει ν’ αναφέρω κάτι πολύ σημαντικό: η κατηγορίες δεν ήταν για υπεξαίρεση δημοσίου χρήματος (αν και πρακτικά αυτό υπονοούσαν), δεν κατηγορούσαν δηλαδή τον Περικλή ότι τα έβαζε στην τσέπη (αν και πολλοί προσπαθούσαν να το αποδείξουν). Είχαν να κάνουν όπως επακριβώς ανέφερα με διασπάθιση, κατασπατάληση δημοσίου χρήματος. Για να το κάνουμε πιο λιανά δηλαδή, οι Αθηναίοι ουσιαστικά υποστήριζαν ότι έργα όπως ο Παρθενώνας είναι παντελώς άχρηστα. Αφού λοιπόν ο Περικλής είπε έναν μάλλον μικρό αντίλογο κατά την απολογία του, ρώτησε τον Δήμο αν θεωρούσε ότι έχουν σπαταληθεί πολλά χρήματα. Η απάντηση που έλαβε ήταν "πάμπολλα". Έτσι, κατέληξε με την εξής φράση: "Καλώς λοιπόν, ας πούμε ότι δαπανήθηκαν όχι από εσάς αλλά από εμένα, έτσι θα μνημονεύσω στις επιγραφές όχι το όνομά σας, αλλά το δικό μου". Και κάπου εκεί τελείωσε η ιστορία, με τον Περικλή να συνεχίζει απτόητος το έργο του, πλέον με την πλήρη έγκριση των συμπολιτών του. Το πολύ ενδιαφέρον είναι το εξής: ο Περικλής δεν ήταν μεγαλομανής. Εξάλλου από τον τρόπο με τον οποίον οργάνωσε τα της πόλεώς του φαίνεται ξεκάθαρα ότι είχε μεγάλο όραμα και γι’ αυτήν, μα προπάντων και για τους πολίτες της. Μην ξεχνάμε ότι –όπως προανέφερα- ουσιαστικά ότι όχι μόνο επί ημερών του εμφανίσθηκε η μοναδική πραγματική δημοκρατία στην ιστορία της ανθρωπότητος, αλλά μεταξύ άλλων εισήγαγε και πάσης μέτρα υπέρ των φτωχών κι απόρων, όπως η δωρεάν παρακολούθηση θεατρικών έργων κλπ. Μην ξεφεύγω όμως (διότι ως έχετε διαπιστώσει, έχω την τάση να το κάνω κάθε τόσο).. Αυτό που θα ήθελα να κρατήσουμε (και θα καταλάβετε λίγο παρακάτω το γιατί) από αυτήν την ιστορία είναι ότι ανεξαρτήτως του πολιτισμικού (και όχι μόνο) αποτελέσματος, επί της ουσίας οι Αθηναίοι είχαν δίκιο. Ο Περικλής, αν και μάλλον ουδείς ήταν ακόμη σε θέση να κατανοήσει το όραμά του για την Αθήνα, ουσιαστικά όντως κατασπατάλησε το δημόσιο χρήμα. Χμμμμ, πιθανώς κάτι σας φέρνει στο νου αυτή η φρασεολογία που τεχνηέντως χρησιμοποιώ έτσι; Χαίρομαι, διότι έχετε μπει για τα καλά στο πνεύμα (μου). Όπως και σήμερα έτσι και τότε, υπήρχαν πλείστοι όσοι συκοφάντες, ψηφοθήρες κλπ. Έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις δωροδοκίας, υπεξαίρεσης και πάει λέγοντας. Τίποτε απ’ αυτά δεν είναι τωρινό φαινόμενο. Θα μου πείτε βέβαια –και ορθά- ότι στις περισσότερες περιπτώσεις προφανώς εμπλέκονταν άτομα του δημοσίου βίου της πόλεως. Σωστά. Μην ξεχνάμε όμως ότι την τότε εποχή όλοι οι πολίτες ήταν άτομα του δημοσίου βίου, ήτοι πάλι στο ίδιο σημείο επιστρέφουμε! Ας κάνω τώρα όμως μια μίνι-παρένθεση, αναφέροντας κάποιους όρους που πιθανώς να έχετε ακουστά αν όχι όλοι, τουλάχιστον οι περισσότεροι: Άρειος Πάγος, Δικαστήριο Εφετών, Θεσμοθέται, Ναυτοδίκαι, Διαιτηταί, Επιμεληταί, Δήμαρχος Πειραιά, Λογισταί και Συνήγοροι, Αστυνόμοι, Αγορανόμοι, ψηφίσματα, μισθοί, κλπ, κλπ. Πως είπατε; Τι μου ’ρθε και καταγράφω τίτλους που έχουν να κάνουν με τη σύγχρονη Ελληνική Δικαιοσύνη (και όχι μόνο); Συγχαρητήρια κερδίσατε, διότι ορθώς σκεφτήκατε ότι όλοι αυτοί οι τίτλοι καθώς και πολλοί άλλοι προέρχονται απευθείας απευθείας από την αρχαιότητα! Καλό, ε;
Τελικά απ’ ό,τι φαίνεται δεν είναι μόνο το Χάος ελληνική λέξη. Είναι η Δημοκρατία μετά των Νόμων και των Θεσμών της...
Α, παρεμπιπτόντως μιας και το πήγα στην "τεχνική" ορολογία μην ξεχνάμε ότι η Βουλή ήταν το σώμα που αντιπροσώπευε τις φυλές και τους δήμους (χμμμ, τελικά το πολίτευμά μας δεν είναι και τόσο άσχετο με την αρχαιότητα όπως τεχνηέντως κάποιοι θέλουν να παρουσιάσουν). Ας συνεχίσω όμως (διότι ως έχετε καταλάβει έντρομοι μεν, ορθά σκεπτόμενοι δε, αυτό το σεντόνι δεν τελειώνει με τίποτε. Την κατανόησή σας, αλλά μου λείψατε!)
Ας πάμε τώρα σε μια γνωστή σε όλους μας λεξούλα, η οποία μας ταλαιπωρεί υπέρ του δέοντος διαχρονικά: τη γραφειοκρατία. Αλήθεια, έχετε σκεφθεί πως προέκυψε αυτή η λέξη; Όχι ετυμολογικά, αλλά ως "χειροπιαστή καθημερινότητα". Εννοώ. Ας κάνουμε ένα ακόμη άλμα με τη μηχανή του χρόνου που διαθέτουμε, και πιο συγκεκριμένα στην εποχή του Κλεισθένη. Είναι εξαιρετικά πιθανό η δημοκρατία να μην είχε καν υπάρξει εάν δεν είχε υπάρξει ο Κλεισθένης. Βέβαια, σε αυτό το σημείο θα πρέπει να κάνω και μια ειδική πλην παράδοξη μνεία στον... Πεισίστρατο. Κουφαθήκατε, ε; Χμμμ, αν είχατε ήδη διαβάσει το αριστούργημα του Μ.Β. Σακελλαρίου από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, το οποίο είχα προτείνει ανεπιφύλακτα πριν από αρκετούς μήνες στο πρώτο Περί Μακεδονίας σεντόνι, δεν θα είχατε απορίες, αλλά δεν πειράζει. Όσο κι αν ακουστεί παράδοξο λοιπόν, ο Πεισίστρατος, ναι, ο τύραννος που αρκετές φορές ταλαιπώρησε το αθηναϊκό πολίτευμα, ήταν αυτός που πρώτος απ’ όλους εισήγαγε θεσμούς και λειτουργίες δίχως τις οποίες η δημοκρατία ακόμη κι αν μπορούσε να γεννηθεί, πιθανώς να ήταν τελείως διαφορετική! Φανταστείτε πχ ότι επί Πεισιστράτου ουσιαστικά έκλεισε η ψαλίδα, τόσο η οικονομική όσο και κοινωνική ανάμεσα σε φτωχούς και πλουσίους. Αλλά πιθανώς ν’ αναφερθώ πιο αναλυτικά παρακάτω, εάν κι εφόσον το κείμενο το επιτρέψει. Για την ώρα ας επιστρέψω κι εγώ με τη σειρά μου στον Κλεισθένη, ο οποίος ήταν ο εμπνευστής της σημαντικότατης Εκκλησίας του Δήμου. Εισήγαγε την Ισονομία και την Ισηγορία. Δημιούργησε ένα "τεχνητό" μεν, αλλά εξαιρετικά λειτουργικό σύστημα φυλών και δήμων, που ως σημαντικότερο επίτευγμα είχε την δικαιότερη και αποδοτικότερη λήψη αποφάσεων καθώς και κατανομή αρμοδιοτήτων. Κατήργησε τις διακρίσεις σε προσωπικό επίπεδο, ενώ κλεισθένειας προελεύσεως ήταν η εσωτερική οργάνωση σε θεσμικό και συνταγματικό επίπεδο (10 Στρατηγοί, οστρακισμός, βουλευτικός όρκος κλπ, κλπ). Εν ολίγοις επί Κλεισθένη, τόσο σε διοικητικό όσο και (για πρώτη φορά παγκοσμίως) σε συνταγματικό επίπεδο έγιναν αλλαγές τέτοιες που έδιναν ισχύ (κράτος) στον λαό (δήμος). Προτού προχωρήσω παρακάτω, να αναφέρω ένα εξαιρετικά σημαντικό μέτρο που έπαιξε μεγάλο ρόλο στα της δημοκρατίας και που έστω κι έμμεσα μας ενδιαφέρει στα περί γραφειοκρατίας (χα, νομίζετε ότι και τώρα ξέφυγα ε; Αμ, δε!) και μιλάω φυσικά για την "γραφή παρανόμων", η οποία ήταν μια πραγματικά μεγαλειώδης συνταγματική αναθεώρηση, βάσει της οποίας ο Δήμος αυτοπεριοριζόταν ως προς τις αρμοδιότητές του προκειμένου να αποφευχθεί η πολιτική ασυδοσία και κατάχρηση. Μισό λεπτό όμως, διότι κάτι δεν μου πάει καλά...
Κεφάλαιον 3
Αν υποθέσουμε ότι αυτό όντως ισχύει, τότε αυτό το "έλλειμμα" πολιτικής ισχύος (πολιτικής, όχι με τη σημερινή έννοια της λέξεως) δεν θα έπρεπε κάπως να αντισταθμίζεται; Θέλω να πω (και επίτηδες δεν θ’ αναφέρω αριθμούς για να μην σας κάνω κι άλλο καζάνι το κεφάλι), αν υποθέσουμε ότι οι x πολίτες που απαριθμούσαν την Εκκλησία του Δήμου, δεν θα έπρεπε να αλληλοσυμπληρώνονται από κάποιον άλλον θεσμό, φορέα ή ο,τιδήποτε τέλος πάντων, αποτελούμενο από ψ πολίτες; Σαφώς και είναι έτσι. Αυτό όμως τι σημαίνει; Μήπως, μια περαιτέρω κατανομή αρμοδιοτήτων; Σαφώς. Όμως, δεδομένου ότι η Εκκλησία του Δήμου αποτελούσε την "κορυφή της πυραμίδας", δεν θα έπρεπε κατ’ αντιστοιχίαν και ο επόμενος θεσμός να είναι κάπως πιο περιορισμένος θεσμικά, απ’ όσο στην πραγματικότητα θα μπορούσε να είναι; Εννοείται. Άρα μήπως αυτό θα έφερνε με τη σειρά του και κάποιο άλλο όργανο, αποτελούμενο από ω πολίτες και πάει λέγοντας και που να συμπληρώνει τον ήδη συμπληρωματικό; Ορθά μαντέψατε. Δεδομένου λοιπόν ότι η αθηναϊκή δημοκρατία προσπαθούσε να εμφυσήσει το αίσθημα του πολίτη εν καθεστώς ισότητας σε όλους τους πολίτες της, ήτοι θα έπρεπε να συμμετέχουν στους θεσμούς όσο το δυνατόν περισσότεροι πολίτες, προκειμένου όλοι οι θεσμοί να... αλληλοελέγχονται και να λειτουργεί καλύτερα το πολίτευμα ώστε τελικώς να ευημερούν οι πολίτες, κάπως έτσι καταλήξαμε στην... σημερινή γραφειοκρατία, η οποία φυσικά πρωτοεμφανίσθηκε τότε! Από τον συνεχή κατακερματισμό των θεσμών για την πιο εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος! Για να καταλάβετε για τι "κατακερματισμό" μιλάμε, θα σας πω ενδεικτικά ότι ένας Αθηναίος πολίτης κάθε χρόνο ελάμβανε μέρος σε δεκάδες Εκκλησίες, ομοίως σε μερικές συνθέσεις Δικαστηρίων, ενώ μια φορά στη ζωή του γίνεται Άρχων για ένα ολόκληρο έτος, μια φορά βουλευτής και φυσικά γνωρίζει όλους τους νόμους του κράτους, τις διαδικασίες του Δήμου, της Βουλής και των Δικαστηρίων (μην επιχειρήσετε σύγκριση με τους σημερινούς πολίτες διότι θα σας πιάσει απελπισία).
Ένας άλλος νεωτερισμός της δημοκρατίας, όχι υπό την έννοια ότι τότε πρωτοεμφανίσθηκε αλλά επειδή τότε ουσιαστικά εδραιώθηκε ήταν και αυτός των τραπεζιτών. Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να σχολιάσω κάτι περαιτέρω επ’ αυτού.
Σε αυτό το σημείο και πριν προχωρήσω θα πρέπει να κάνω μια απαραίτητη διευκρίνιση, και αυτό διότι πάνω-κάτω έχετε πιάσει που το πάω: πολλοί όροι και έννοιες μπορεί να ήταν κοινοί και τότε και σήμερα. Αυτό δεν σημαίνει ότι διατηρούν και το ίδιο νόημα ή έχουν την ίδια λειτουργία. Κρατήστε το αυτό διότι πιθανώς να μας χρειαστεί σε κάποιες διευκρινίσεις που θα κάνω στο τέλος του κειμένου.
Ήρθε όμως η ώρα να δώσω και μιαν άλλη διάσταση, αν και πρακτικά δεν θα ξεφύγω ιδιαίτερα πολύ. Ο Δήμος στην αρχαία Αθήνα ήταν Νομοθέτης, Κυβερνήτης και Δικαστής. Είχε μεν την ευχέρεια ν’ αποφασίζει για κάθε σοβαρή υπόθεση (προδοσίας, ανατροπής του πολιτεύματος, ιεροσυλίας κλπ) ποια θα εκδίκαζε ο ίδιος και ποια θα παρέπεμπε σε κάποιο Ηλιαστικό Δικαστήριο. Στην πράξη, συνήθως προτιμούσε την παραπομπή στο Δικαστήριο (τώρα μάθατε γιατί είμαστε δικομανής λαός), το πρόβλημα είναι πως σε αρκετές φορές που ενέμεινε ο ίδιος στην εξέταση της υποθέσεως –δρούσε δηλαδή δικαστικώς- δεν απέφευγε το να διαπράξει έως και κραυγαλέες παρανομίες, παρόλη τη "γραφή παρανόμων" που θεωρητικά θα έπρεπε να τις αποτρέπουν. Μερικά τέτοια συμβάντα είχαν να κάνουν με πολιτικές δίκες, με τη χρήση του οστρακισμού (η οποία ουσιαστικά νόθευε την πολιτική συζήτηση), από τις προσπάθειες δημαγωγίας προκειμένου να "κερδιθεί" η κοινή γνώμη (στον Πελοποννησιακό Πόλεμο δηλαδή πως την πάτησαν νομίζετε; Ή μήπως η δίκη του Σωκράτη ξέφευγε απ’ αυτό το πλαίσιο;) και πάει λέγοντας. Τελικά, ποιος είπε ότι όλα είναι τέλεια;! Ή μάλλον, ούτε είναι, ούτε ήταν (όπως θα θέλαμε να πιστεύουμε)… Πριν προχωρήσω παρακάτω, να κάνω μια μικρή συγκεφαλαίωση...
Στο –ας πούμε- πρώτο κομμάτι αυτού του ατελείωτου κειμένου καταπιάστηκα με διάφορες ενδείξεις που αν μη τι άλλο δείχνουν τι έκαναν οι αρχαίοι, αναφορικά με το τι κάνουμε εμείς. Και κάνω λόγο για ενδείξεις και όχι για στοιχεία, διότι επέλεξα μερικά (από τα αμέτρητα) αποσπάσματα που υπεδείκνυαν ήθη, έθιμα, παραδόσεις, προτιμήσεις κλπ, κλπ. Γενικά θα το χαρακτήριζα αρκετά θετικό κομμάτι. Στο δεύτερο όμως, όπως βλέπετε πρακτικά ασχολούμαι με κυρίως με μειονεκτήματα που παρουσίαζαν οι αρχαίοι Έλληνες (αν και πολλά εξ αυτών από θετικές καινοτομίες είχαν προκύψει), τα οποίαν αν μη τι άλλο αν δεν είχα διατηρήσει τις αναφορές στην αρχαιότητα θα μπορούσα κάλλιστα να έχω παρουσιάσει και ως σημερινά συμβάντα έτσι δεν είναι; Αν και πιθανώς θα μπορούσα να το αφήσω για το τέλος (που για κακή σας τύχη, αργεί ακόμη), θα πω από τώρα ότι από τους προγόνους μας δεν πήραμε μόνο τα θετικά τους. Πήραμε και τα περίεργά τους, και τ’ αρνητικά τους φυσικά.. Αλλά ας συνεχίσω, αν και διά της τεθλασμένης, διότι το ωραίο το κρατάω για το τέλος και θα ήθελα να επιστρέψω στο σημείο όπου βρίσκομαι τώρα!
Ως λαός είμαστε αρκετά ανάδελφος. Ανέκαθεν ήμασταν. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο μπορούσε ο καθένας έκανε αντίσταση κατά των Γερμανών. Με το που τελείωσε ο πόλεμος, καταφέραμε (με τις ευλογίες από το εξωτερικόν) να αιματοκυλιστούμε μόνοι μας. Εμφύλιος... Βέβαια, δεν έκαναν όλοι αντίσταση. Υπήρχαν και αρκετοί που... μήδισαν. Όπως ακριβώς και στους Περσικούς Πολέμους δηλαδή, όπου οι Έλληνες παρά τις όποιες διαφορές τους ενώθηκαν κατά του φιλόδοξου κατακτητή, κέρδισαν και λίγο αργότερα σύρθηκαν με τις περσικές ευλογίες και βοήθειες) στον χειρότερο πόλεμο που γνώρισαν ποτέ τα ελληνικά εδάφη σε όλη την ιστορία τους: τον Πελοποννησιακό. Μήπως η ιστορία επαναλαμβάνεται; Πάντα, αν και σε διαφορετικά επίπεδα. Δυστυχώς όμως, για εμάς που κάποια πράγματα τα έχουμε στο αίμα μας, απ’ ό,τι φαίνεται επαναλαμβάνεται στη μεγαλύτερη δυνατή της έκταση. Και το εντυπωσιακό ξέρετε ποιο είναι; Ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, όσο κι αν αλλάζουν οι επιμέρους συνθήκες.
Ένα κλασικό παράδειγμα που πρακτικά ελάχιστα έχει μεταβληθεί είναι η ιεροτελεστία της καφετέρ... εχμ, συγγνώμη, της Αγοράς ήθελα να πω. Ναι, μιλάω για τον χώρο εκείνο όπου μαζεύονταν οι πολίτες και αμπελοφιλοσοφούσαν, συζητώντας για τα πάντα: περί ανέμων και υδάτων αρκετές φορές, για πολιτικά ζητήματα, την καθημερινότητα, έως και για υψηλή φιλοσοφία κάποιες. Διορθώστε με αν κάνω λάθος, αλλά η εικόνα που έχω αποκομίσει είναι ότι αν θέλουμε να συζητήσουμε κάτι πραγματικά σοβαρό, ή έστω απλά να ξεσκάσουμε να περάσει λίγο η ώρα ή να δούμε λίγη περατζάδα, για καφέ πάμε. Ή μήπως δεν είναι έτσι; Θα μου πείτε βέβαια ότι οι Αθηναίοι ιδίως ήταν "ξύστες" ολκής, δεν έκαναν τίποτε, αφού τα έκαναν όλα οι δούλοι για πάρτη τους. Αν και δεν διαφωνώ απόλυτα, η πραγματικότητα απέχει παρασάγγας, αλλά δεν θα την αναπτύξω τώρα, μιας και το θέμα μας δεν είναι η δημοκρατία. Πάντως, η πραγματικότητα έχει να κάνει με το ότι δίχως την ύπαρξη δούλων, δημοκρατία δεν θα είχε υπάρξει ποτέ δίχως αυτό να σημαίνει ότι οι δούλοι αποτέλεσαν τη βάση για τη δημοκρατία των υπολοίπων, όσο κι αν αυτό ξενίζει ή ακούγεται ακραίο. Αν κι εδώ που τα λέμε, και πάλι δεν βλέπω ιδιαίτερες διαφορές με τη σημερινή εποχή, αφού με τους υπάρχοντες μισθούς και τα ωράρια εργασίας (αφού μην ξεχνάμε ότι σε ολόκληρη την Ευρώπη δουλεύουμε περισσότερο και πληρωνόμαστε λιγότερο) δεν ξέρω τι είδους διαφορές έχουμε από τους τότε δούλους (το νέφος, ίσως), αλλά τέλος πάντων. Αναφορικά όμως με την διαχρονική κατηγορία ότι οι τότε Αθηναίοι δεν έκαναν το παραμικρό, επιτρέψτε μου να διαφωνήσω. Κατ’ αρχήν όποιος κατηγορήσει τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη και πόσους άλλους ότι ξυνόταν διαρκώς, μην πω πως θα τον χαρακτηρίσω. Εκτός όμως αυτών των διανοητικών γιγάντων, υπήρχαν κι εκείνοι που κάθε τρεις και λίγο έπρεπε να ασχολούνται με τις υποθέσεις του κράτους. Ο λόγος για τον οποίον επί αθηναϊκής δημοκρατίας καθιερώθηκαν οι μισθοί, δεν ήταν άλλος παρά η αντιμετώπιση του οικονομικού προβλήματος για εκείνους που ήταν αδύνατο να εργάζονται κατά το διάστημα ασκήσεως των καθηκόντων τους. Μην ξεχνάμε ότι την τότε εποχή δεν υπήρχαν φαξ, δεν υπήρχαν τηλέφωνα, δεν υπήρχε ρεύμα, δεν υπήρχαν αυτοκίνητα. Εάν δεν έχει κίνηση, για να πάω από τον Πειραιά στην Αθήνα μπορεί να χρειαστώ μόλις 20 λεπτά, τότε όμως το αντίστοιχο δρομολόγιο απαιτούσε ώρες δρόμου. Το να συγκαλούσες την Εκκλησία ήταν διαδικασία ολόκληρη, μιας και δεν υπήρχαν ούτε ραδιόφωνα και τηλεοράσεις. Επίσης, δεν υπήρχαν στυλό και χαρτιά, μήτε φυσικά ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Γενικά, ο χρόνος στην αρχαιότητα κυλούσε (απ’ όλες τις απόψεις) αρκετά πιο αργά και δεδομένου ότι σε αρκετές περιπτώσεις πίεζε αφόρητα κιόλας, καταλαβαίνετε τι επικρατούσε. Ενδεικτικά ν’ αναφέρω τους Πρυτάνεις, οι οποίοι προκειμένου να είναι έτοιμοι ν’ αντιμετωπίσουν μια έκτακτη ανάγκη, καθ’ όλο το διάστημα της θητείας τους συμβίωναν εργάζονταν, έτρωγαν και κοιμούνταν σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, με το όνομα Θόλος και το οποίο συνδεόταν άμεσα με το Βουλευτήριον. Θα αναρωτιέστε τι σχέση έχουν όλ’ αυτά. Έχουν μεγάλη, διότι παρά τις όποιες υποχρεώσεις τους, οι Έλληνες ήταν πάντα της διασκέδασης και της ρέκλας (δεν πιστεύω να θέλετε να αρχίσω τις καταγραφές έως και περιστατικών μέθης!). Έτσι, όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, ο φόρτος εργασίας τους μπορούσε πάντοτε να συνδυάζεται άψογα και αρμονικότατα με το να μην κάνουν απολύτως τίποτε! Λίγο κουφό, ε; Μπα, γιατί; Δηλαδή πόσοι σύγχρονοι παρά τα όσα οικονομικά σφιξίματα έχουν, ή και παρά τον όποιον εργασιακό τους φόρτο θα μείνουν μέσα; Αν μη τι άλλο, εξ όσων γνωρίζω ούτε τα φαγάδικα αντιμετωπίζουν κάποια ιδιαίτερη κρίση, ούτε τα κλαμπάκια, ούτε οι καφετέρειες, ούτε τα μπαράκια, ούτε τα πάσης λογής ξενυχτάδικα, ή μήπως κάνω λάθος; Μην ξεφεύγω όμως: για... "επαγγελματίες ξύστες" οι αρχαίοι μάλλον υπερβολικά πολλά είχαν επιτύχει, οπότε η άποψη αυτή πρέπει να αναθεωρηθεί.
Έχουμε αφήσει όμως σημαντικά στοιχεία στην απ’ έξω, ένα εκ των οποίων και η θρησκεία. Οι αρχαίοι Έλληνες παρά τα όσα αντίθετα θρυλούνται ήσαν ευσεβέστατοι. Βέβαια είχαν μια τελείως διαφορετική θρησκεία, με αμιγώς κοσμικό χαρακτήρα κι ουχί με θεοκρατικό δεσποτισμό που αν μη τι άλλο έκανε και όλη τη διαφορά. Το να διαπράξεις όμως ιεροσυλία, ή να προσβάλλεις τους θεούς (ιδίως της πόλεως) ήταν από τα πλέον βαρύτατα εγκλήματα, με τιμωρίες αυστηρότατες. Βέβαια –και ευτυχώς- οι αρχαίοι Έλληνες δεν συνήθιζαν να κάνουν συλλαλητήρια για τις ταυτότητες, ή να περιμένουν τον πάπα να τον καρυδώσουν μιας και ασχολούνταν μοναχά με σοβαρά πράγματα, το έντονο θρησκευτικό αίσθημα όμως το είχαν αναμφίβολα, γεγονός που φαίνεται τόσο από το πλήθος των θρησκευτικών εορτών που διέθετα, όσο και από τη μεγαλοπρέπεια με την οποίαν τελούσαν τα μυστήριά τους. Χμ, σημειωτέον ότι είχαν και ένα κυριολεκτικά άψογο και πλήρες πάνθεον, για το οποίο όμως θα μιλήσουμε μιαν άλλη φορά.
Χμ, χμ, χμ... κοίτα να δεις πλάκα, έχουμε αφήσει έξω την... οικονομική πολιτική! Θα την ξέχναγα τελείως (λέμε τώρα)! Λοιπόν, τώρα θα γελάσουμε... Κατ’ αρχήν μερικές από τις "τυπικές" πηγές εσόδων της Αθήνας είχε τέλη, φόρους και μισθώσεις κρατικών και ιερών γαιών, χρηματικές ποινές, δημεύσεις και φυσικά τις όποιες λείες πολέμου. Επιπλέον, υπήρχαν τα μεταλλεία Λαυρίου, τα δικαστικά παράβολα, οι εισφοραί και φυσικά... οι φόροι της Αθηναϊκής Συμμαχίας, δηλαδή των άλλων! Ειδικότερα στο τελευταίο, να αναφέρω ένα πολύ όμορφο παράδειγμα: εάν δύο μέλη της αθηναϊκής συμμαχίας είχαν διαφορές, ήταν υποχρεωμένα να τις επιλύσουν ενώπιον αθηναϊκής διαιτησίας. Αυτό σημαίνει ότι θα έπρεπε να ταξιδέψουν με πλοίο μέχρι την Αθήνα, αφού αυτό είχαν δεσμευθεί εκ των προτέρων. Φυσικά, στον Πειραιά τα πλοία ήταν υποχρεωμένα να πληρώνουν τέλη ελλιμενισμού, ενώ οι αντιπρόσωποι των πόλεων πλήρωναν κανονικά διαμονές, παράβολα κλπ, κλπ! Μην μου πείτε ότι όλ’ αυτά δεν σας θυμίζουν τίποτε! Πέραν αυτών όμως, υπήρχαν και κάποιες ενδιαφέρουσες «τρύπες», όπως οι λειτουργίες φερ’ ειπείν, δηλαδή η ανάθεση συγκεκριμένων υποθέσεων σε πολίτες, οι οποίοι και αναλάμβαναν την αποπεράτωσή τους. Ενημερωτικά, οι λειτουργίες δεν ήταν τίποτε άλλο από μια επιπλέον ατομική φορολογία των πολιτών. Εάν αναλογιστούμε ότι πριν λίγα χρόνια κάποιος φωστήρας έριξε στο τραπέζι την ιδέα να φορολογείται έως και η κατοχή σκύλων, ε, μάλλον καταλαβαίνετε την προέλευση του φορολογικού μας συστήματος. Και μιας και το πήγαμε στην οικονομική πολιτική, να γενικεύσουμε λίγο ακόμη περί πολιτικής, αναφέροντας ότι ακόμη και προ δημοκρατίας, υπήρχαν δύο βασικές οικογένειες οι οποίες κυριαρχούσαν στην πολιτική ζωή, και συγκεκριμένα των Φιλαϊδών και των Αλκμεωνιδών (έτοιμοι ήσασταν να πείτε Καραμανλή και Παπανδρέου, σας τσάκωσα), δίνοντας πλήθος συντηρητικών και δημοκρατικών (αντίστοιχα) ηγετών στην πόλη (Μιλτιάδης, Κίμων, Θουκυδίδης ο Μελησίου από την πρώτη, Κλεισθένης, Ξάνθιππος, Περικλής από τη δεύτερη). Κάθε ομοιότητα παραείναι συμπτωματική...
Κεφάλαιον 4
Να φτάσω όμως και στο σημείο που ήθελα να επιστρέψω και το οποίο είναι κυριολεκτικά μεγαλειώδες. Δυστυχώς για την ώρα δεν έχω καταφέρει να βρω το βιβλίο στο οποίο το είχα διαβάσει (διότι είναι όλα τίγκα στις σημειώσεις και δεν έχω καταφέρει να πετύχω το που), αλλά όταν το καταφέρω θα το γράψω λεπτομερώς, με ονόματα, χρονολογίες και περιστατικά. Η ουσία είναι ότι επί δημοκρατικής Αθήνας παρατηρήθηκε για πρώτη φορά η... απευθείας ανάθεση δημοσίου έργου δίχως να τηρηθούν πρώτα οι απαιτούμενες θεσμικές διαδικασίες, με αποτέλεσμα στην αντίστοιχη Εκκλησία του Δήμου να γίνει το έλα να δεις! Και μην μου πείτε πια ότι ούτε αυτό σας θυμίζει τίποτε!
Πιο πάνω, αναφερόμενος στο δεύτερο τμήμα του κειμένου τεχνηέντως προσπάθησα να "αποκρύψω" κάτι, ασχέτως αν τα κατάφερα: όπως και το πρώτο κομμάτι, έτσι και το δεύτερο ουσιαστικά αναφέρεται και πάλι στις κυριολεκτικά καθημερινές συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων, απλά ενώ το πρώτο καταπιάνεται με τις –ας πούμε- παραδοσιακές, το δεύτερο τις βλέπει περισσότερο "θεσμικά". Πιο χειροπιαστά δηλαδή. Το ότι κι εμείς σήμερα θα κοιτάξουμε πως θα τη λουφάρουμε, είναι μια καθημερινή συνήθεια. Έτσι έκαναν και τότε, αν και ομολογουμένως τελείως διαφορετικά (στα πάντα). Ακόμη και οι μίζες, οι παρασπονδίες, οι παρανομίες και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο είναι σχεδόν ωσάν βγαλμένες με καρμπόν! Το ερώτημα που αναφύεται όμως είναι μοιραία το εξής...
Περάσαμε από σχεδόν μια χιλιετία βυζαντινού σκοταδισμού, η οποία ακολουθήθηκε από 4 αιώνες (περαιτέρω) υποδούλωσης στους Τούρκους. Σε όλ’ αυτά προσθέστε ότι παρόλο που η Ελλάδα ήταν η χώρα από την οποίαν ξεκίνησε η περιβόητη Αναγέννηση, ήταν ταυτόχρονα και η μοναδική χώρα που εξελίχθηκε δίχως αυτήν, παραμένοντας σε έναν παρατεταμένο πολιτισμικό (και όχι μόνο) μεσαίωνα. Αν αρχίσουμε να σκαλίζουμε κάπως βαθιά μερικές εξαιρετικά σκοτεινές πτυχές της ιστορίας θα ανακαλύψουμε ενδιαφέροντα γεγονότα, όπως γενοκτονίες του ελληνικού πολιτισμού (Δεν ξέρω πχ, αν τα ονόματα του Αλάριχου ή του Βοθέριχου –εκχριστιανισμένοι Γότθοι στρατηγοί αμφότεροι- σας λένε κάτι, ή αν έχετε ακουστά τη μεγάλη σφαγή της Θεσσαλονίκης –μεταξύ άλλων- αλλά με αυτά θ’ ασχοληθούμε κάποιαν άλλη φορά). Προσθέστε και τις αλλεπάλληλες εσωτερικές μεταναστευτικές κινήσεις αλλοεθνών λαών στο πλαίσιο είτε της Βυζαντινής, είτε της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που επί αιώνες ελάμβαναν χώρα και τελικά προκύπτει ένα ακόμη πολύ σημαντικό και πιθανώς ενοχλητικό ερώτημα. Πως είναι δυνατόν μέσα από τέτοιες συνθήκες να βγαίνω και να ισχυρίζομαι ότι ανάμεσα στους αρχαίους Έλληνες και στους σύγχρονους οι διαφορές πρακτικά είναι ελάχιστες; Διότι κάπου ακούγεται οξύμωρο. Η ουσία έγκειται νομίζω στην οπτική γωνία από την οποίαν θέλει να βλέπει τα πράγματα. Αν το δούμε αμιγώς ιστορικά το θέμα δηλαδή, από τα ελληνιστικά χρόνια μεσολαβεί περίπου μιάμιση χιλιετία όπου η λέξεις "Ελλάδα" και "Έλληνας" απουσιάζουν πλήρως τότε αλλάζουν τελείως τα δεδομένα άρα είναι λογικό να μεταβάλλονται και τα όποια συμπεράσματα. Αν θέλουμε να το δούμε εθνοχωροταξικά, μέσα στην ίδιαν μιάμιση χιλιετία δεν υπήρχε κανένας απολύτως έλεγχος για το ποιος πάει να εγκατασταθεί που (πόσο δε μάλλον όταν μιλάμε και για αιώνες όπου για –καθαρά οικονομικούς λόγους- ο μοναχισμός ήταν... της μόδας) πάλι θα καταλήξουμε σε κάτι τελείως διαφορετικό. Αν θέλουμε να το δούμε αμιγώς φυλετικά, υπό όλες αυτές τις συνθήκες, να βγεί άκρη αποκλείεται παρόλο που εκ νέου τα συμπεράσματα θα είναι άλλ’ αντί άλλων (εκτός φυσικά αν υπάρχουν τα πασίγνωστα αδιάσειστα στοιχεία περί καταγωγής από το μέγα Γένος των Ελ, που αποδεικνύεται από την ύπαρξη μιας περαιτέρω κλείδωσης με ιδιότητες ιδιοστροφορμής εις το ιερόν ελληνικόν ΔΝΑ και πάει λέγοντας, αλλά ως γνωστόν με τέτοιες αστειότητες δεν ασχολούμαι). Προσωπικά επιχειρώ να το προσεγγίσω καθαρά πολιτισμικά το ζήτημα και έχω πολλούς σοβαρούς λόγους. Ο Ισοκράτης υποστήριζε ότι "Έλληνες είναι όσοι μετέχουν της ελληνικής παιδείας" και η αλήθεια είναι ότι την παιδεία μας την έχουμε παρεξηγήσει πολύ. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι ισχυρότατος. Για την ακρίβεια, είναι μακράν ο ισχυρότερος που εμφανίσθηκε ποτέ σε αυτόν τον κόσμο. Άξιο και σημαντικότατο πολιτισμό είχαν και οι Αιγύπτιοι και οι Βαβυλώνιοι και οι Ίνκας και οι Κινέζοι και πάμπολλοι άλλοι. Άξιοι και ικανότατοι λαοί έχουν εμφανισθεί αμέτρητοι. Δεν είναι τυχαίο όμως ότι οι περισσότερες χώρες παγκοσμίως από τον ελληνικό πολιτισμό έχουν επηρεασθεί. Όπως δεν είναι τυχαίο και το πόσοι άλλοι λαοί εξαφανίσθηκαν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο. Ένας πολιτισμός, λοιπόν, που έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει τόσο πολύ τους «έξω», για σκεφτείτε λίγο τι ισχύ έχει "μέσα"... Το θέμα είναι ότι –όπως και σε όλες τις αντίστοιχες περιπτώσεις- όταν κάτι σου γίνεται συνήθεια σπανίως προσέχεις και τις λεπτομέρειές του. Το ότι οι Έλληνες είναι από τους πλέον γλωσσομαθείς λαούς δεν έχει να κάνει με τίποτε υπερφυσικές ιδιότητες που διαθέτουμε, μήτε με την κάψα να μαθαίνουμε ξένες γλώσσες. Ναι, δεν διαφωνώ ότι είναι ζήτημα πρακτικό, όμως εάν δεν είχαμε τα εφόδια να μαθαίνουμε σε τέτοιον βαθμό ξένες γλώσσες δεν θα το πράτταμε (διότι μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας: το όνειρο όλων είναι να είμαστε αραχτοί σε μια παραλία δίχως να κάνουμε ποτέ τίποτε και τα λεφτά να μην τελειώνουν ποτέ!) και το εφόδιο εν προκειμένω είναι η ισχύς της ελληνικής γλώσσας, η οποία αν και έχει μετεξελιχθεί (προς τα κάτω) σε τεράστιο βαθμό, εξακολουθεί να είναι από τις δυσκολότερες, πράγμα που εμείς δεν αντιλαμβανόμαστε από συνήθεια, το αντιλαμβάνονται οι ξένοι που επιχειρούν να τη μάθουν όμως.
Εκτιμώ λοιπόν ότι τίποτε δεν είναι τυχαίο. Το ότι έχουμε ήθη κι έθιμα που είναι σχεδόν απαράλλαχτα εδώ και αμέτρητους αιώνες (και να υπενθυμίσω σε αυτό το σημείο ένα κείμενο για το καρναβάλι που είχα γράψει προ μηνών). Το ότι στην Ιλιάδα, έργο που κοντεύει σχεδόν 3 χιλιετίες οι Έλληνες εμφανίζονται από ζοχάδες και λάτρεις της καλής μάσας ακόμη και μέσα σε εμπόλεμες καταστάσεις έως να αρπάζονται και να παρεξηγούνται για χάρη μιας γυναίκας, δεν είναι σε καμία περίπτωση συμπτωματικό. Είναι η δύναμη του πολιτισμού λοιπόν που μας κάνει Έλληνες. Μη νομίζετε πως ό,τι κάνουμε κυριολεκτικά στο "αυτόματο", από συνήθειο δηλαδή είναι παρθενογενέσεις. Όλα ανάγονται κάπου. Ως λαός έχουμε δείξει μεγάλη αντοχή σε αρνητικές επιρροές (και αναφέρομαι κατά κύριο λόγο στον χριστιανισμό εδώ, αλλά αυτό το αφήνω για άλλη φορά διότι αυτό κι αν είναι τεράστιο σεντόνι) όσο κι αν τεχνηέντως περνάει η αντίθετη εικόνα. Αυτό δε σημαίνει ότι είμαστε σε όλα ίδιοι φυσικά. Κάθε φάση που περάσαμε μας άφησε και το κουσούρι της, αυτό είναι δεδομένο και το περίεργο θα ήταν μάλλον το να την είχαμε σκαπουλάρει τελείως. Και οι Βυζαντινοί μας στιγμάτισαν παντοιοτρόπως και οι Τούρκοι, και πολλοί άλλοι, όλοι τους κατά κύριο λόγο αρνητικώς. Και εννοείται ότι θα μπορούσαμε και θα έπρεπε να είμαστε αρκετά διαφορετικοί σε πολλά ζητήματα. Αυτό που πρέπει να γίνει όμως κατανοητό είναι ότι ο πολιτισμός μας είναι τέτοιος, που κάποια πράγματα πολύ απλά ΔΕΝ αλλάζουν! Παραμένουν διαχρονικά παρόντα και μας χαρακτηρίζουν πλήρως ως λαό.
Είναι αυτονόητο ότι πάνω σε όλα όσα γράφω θα μπορούσε κάλλιστα να γραφτεί κάποιο... αντισεντόνι (θεωρητικά δηλαδή, διότι δεν ξέρω πόσοι θα είχαν το κουράγιο να γράψουν κάτι τέτοιο!) που να στηρίζεται επί παραδείγματι στις πάμπολλες διαφορές που έχουμε σε σχέση με τους αρχαίους. Εννοείται ότι υφίστανται διαφορές οι οποίες και πολλές είναι και σημαντικότατες. Ουδόλως με απασχολεί το ζήτημα όμως. Τα σημερινά αυτοκίνητα είναι η εξέλιξη των τότε αρμάτων. Υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα σε αυτά; Καμία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα μεν δεν προέρχονται άμεσα από τα δε, όσες διαφορές κι αν έχουν. Εξάλλου, το γεγονός ότι το υπ’ αριθμόν ένα χαρακτηριστικό όλων των αυτοκινήτων είναι η... ιπποδύναμη, ε, αν μη τι άλλο κάτι δείχνει. Κάτι αντίστοιχο έχουμε κι εδώ λοιπόν, γι’ αυτό και δεν πρόκειται να μπω σε τέτοια χαζά παιχνιδάκια.
Κατακλείδα-Επίλογος-Επιστημονικά Πορίσματα (sic)
Είναι δεδομένο ότι ένα τέτοιο θέμα μπορεί να προκαλέσει πολλές ενστάσεις. Ο καθείς με τις απόψεις του. Δεν πρόκειται να μπω σε καμία σχετική συζήτηση που ουσιαστικά να εμπλέκει την βούρτσα με την... καταλαβαίνετε (γι’ αυτό και απέφυγα τέτοιες αναφορές). Ξεκαθάρισα άλλωστε μέχρι και την οπτική γωνία υπό την οποίαν προσέγγισα το όλο θέμα, άρα εκτιμώ ότι δεν άφησα περιθώρια για παρανοήσεις. Εμείς έχουμε αυτοκίνητα, ίντερνετ, αεροσκάφη, μεταλλαγμένα φαγητά, νέφος και πόσα άλλα (αν και κάποιοι περίεργοι θα ισχυριστούν φυσικά ότι και οι αρχαίοι Έλληνες τα είχαν αυτά, ακόμη και το νέφος, αλλά τέλος πάντων!) τουτέστιν λογικό κι αναμενόμενο να έχουμε τελείως διαφορετική αντίληψη πολλών καταστάσεων, συγκριτικά με την όποια αντίληψη είχαν για κάθε περίπτωση οι αρχαίοι. Επίσης, εμείς είμαστε κοντά 11 εκατομμύρια, οι δε αρχαίοι (αν και ουδείς μπορεί να πει με σιγουριά) ήταν συνολικά πάρα πολύ λιγότεροι. Ένας υπολογιστής μπορεί να φαντάζει σε όλους ως μέσο γνώσης ή ακόμη και διασκέδασης σήμερα. Για έναν αρχαίο θα ήταν ένα μάλλον μισητό μηχάνημα, αποκύημα της συνολικής παρακμής του συνολικού πολιτισμού, που δεν θα του επέτρεπε να κατανοήσει τη λειτουργία της φύσεως όμως. Είναι μαθηματικά βέβαιο ότι αν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είχαν εφευρεθεί πριν 2500 χρόνια σήμερα δεν θα μπορούσαμε να μιλάμε ούτε για τον Ηράκλειτο, ούτε για τον Πλάτωνα: θα είχαν σαπίσει σε κανά ιντερνετάδικο αμφότεροι. Αυτό που θέλω να πω δηλαδή είναι ότι δεν με ενδιέφερε να ασχοληθώ με τις όποιες πολιτισμικές, τεχνολογικές ή οποιεσδήποτε άλλες ιδιοτροπίες της κάθε εποχής, αλλά με ζητήματα που ανεξαρτήτως σε ποιο επίπεδο χτύπαγαν, είχαν να κάνουν πρακτικά με θέματα (ευρύτερης) νοοτροπίας. Εννοείται ότι τις περισσότερες φορές οι λεπτομέρειες κάνουν τη διαφορά, όταν όμως οι λεπτομέρειες είναι άσχετες, ε την προσέγγιση που επιχειρείς, τότε καταντούν και άχρηστες και φυσικά δεν αλλάζουν και το αποτέλεσμα.
Προτού κλείσω, οφείλω μερικές σημαντικές διευκρινίσεις.
Πρώτον και σημαντικότερον, ο λόγος για τον οποίον στάθηκα τόσο πολύ στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Νομίζω ότι είναι πασιφανές: το σημερινό μας πολίτευμα είναι απευθείας απόγονός της, όσο κι αν αυτό ακούγεται περίεργο. Οι ομοιότητες πρακτικά είναι πολύ περισσότερες από τις (πάμπολλες) διαφορές. Πέραν αυτού, η αθηναϊκή δημοκρατία (διότι υπήρχαν και άλλες) ήταν η πρώτη απ‘ όλες, η σημαντικότερη, η μακροβιότερη και φυσικά η πλέον επιτυχημένη, γι’ αυτόν το λόγο και στο σημερινό μας πολίτευμα βρίσκουμε πολύ περισσότερες ομοιότητες με αυτήν σε σχέση με άλλα πολιτεύματα της αρχαιότητος.
Δεύτερον, το γιατί στάθηκα τόσο πολύ σε ζητήματα που έχουν άμεση σχέση με τη δημοκρατία: απλούστατα διότι αν είχαμε διαφορετικό πολίτευμα θα ήμασταν και τελείως διαφορετικοί άνθρωποι. Όπως έλεγε ο Πλάτωνας (ή ίσως και ο Αριστοτέλης, δεν είμαι απόλυτα βέβαιος) "τα καλά πολιτεύματα παράγουν καλούς ανθρώπους, τα δε μη καλά ανθρώπους κακούς", μη εννοώντας φυσικά ανθρώπινους χαρακτήρες, αλλά πολίτες-ενεργά μέλη της πολιτείας. Συνεπώς το ότι αναγκάστηκα στο δεύτερο θεματικό τμήμα του κειμένου να ξεφύγω ήταν πιο πολύ επιτακτικό παρά φαινομενικό ή εκ παραδρομής. Οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζούμε είναι κυριολεκτικά το άλφα και το ωμέγα.
Τρίτον, για ποιον λόγο από τα πάμπολλα αρχαία κείμενα που θα μπορούσα να επικαλεστώ πρακτικά έμεινα μόνο στα δύο ομηρικά έπη: εξίσου απλό και το ανέφερα πιο πάνω. Μέσω τριών κειμένων οι αρχαίοι μάθαιναν και τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους. Η φυσική αγωγή και η μουσική ολοκλήρωναν τη σωστή παιδεία, τα δε μαθηματικά (εκ νέου σε συνδυασμό με τη γλώσσα) τους μάθαιναν να σκέφτονται. Το ότι λοιπόν οι ίδιοι οι αρχαίοι είχαν αναγνωρίσει ότι μέσα από τα ομηρικά έπη (κατά κύριο λόγο) υπάρχει η δυνατότητα να μεταφέρουν και διαιωνίσουν τον ίδιον τους τον πολιτισμό υποδηλώνει και την ισχύ των όσων αναφέρονται εκεί μέσα.
Τέταρτον, σε κάποια σημεία επιχειρώ μια προσέγγιση με καθαρά... ανδρικό μάτι, αντί να την κάνω "αμφίφυλη". Ε, νομίζω ότι είναι λογικό. Έτσι όπως τα βλέπω εγώ τα προσεγγίζω τα πράγματα. Από τη στιγμή που μήτε στο "ασθενές" φύλο ανήκω (όπου εξάλλου είδαμε έως και μαρτυρίες 2800 ετών για το... πόσο ασθενές ήταν στην πραγματικότητα), ούτε κανά ερμαφρόδυτο υβρίδιο είμαι δεν θα ήταν δυνατόν να επιχειρήσω κάποια διαφορετική προσέγγιση! Ελπίζω λοιπόν να μην έχουμε διαμαρτυρίες από τις πιστές μου αναγνώστριες (λέμε τώρα;!) αναφορικά με αυτήν την τρόπον τινά... φαλλοκρατική θέαση κάποιων πραγμάτων!
Πέμπτον, μιας και στάθηκα πολύ στη δημοκρατία, θα μπορούσε αβίαστα να ισχυρισθεί ο οποιοσδήποτε ότι το σημερινό μας πολίτευμα έχει πολλά προβλήματα πάσης λογής και φύσεως, ένα εκ των οποίων η βουλευτική ασυλία επί παραδείγματι, εν αντιθέσει με την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία που δεν είχε τέτοια προβλήματα. Μπα; Ποιος το είπε αυτό; Η αλήθεια είναι ότι στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν σοβαρότατα προβλήματα, σχεδόν σε όλα τα επίπεδα: θεσμικό, συνταγματικό, πολιτικό και πάει λέγοντας. Δεν είναι τυχαίο ότι κατ’ επανάληψιν η Εκκλησία του Δήμου προέβη σε τελείως εσφαλμένες αποφάσεις ή και ενέργειες (η σημαντικότερη ίσως εκ των οποίων, η τακτική που ακολούθησαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που τελικά τους στοίχισε και την πτώση τους) και οι οποίες μάλιστα είναι καταγεγραμμένες ιστορικά και πλήρεις λεπτομερειών. Γι’ αυτό και γίνονταν συνεχείς προσπάθειες βελτίωσης του πολιτεύματος, αλλά (αλήθεια, αυτό εδώ σας έχει παραξενέψει ποτέ;) γι’ αυτό και τα μεγάλα μυαλά της τότε εποχής σχεδόν στο σύνολό τους τάσσονταν κατά της δημοκρατίας, δείγμα των σημαντικών λειτουργικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε. Τουτέστιν, όπως προβλήματα υπάρχουν και σήμερα, παρόμοια υπήρχαν και τότε. Η διαφοροποίηση έγκειται στο γεγονός ότι για τα ευρύτερα επιτεύγματα της αρχαιότητος είναι τόσο μεγάλος ο θαυμασμός που συνηθίζουμε να παραβλέπουμε τα αρνητικά σημεία ή τα όποια προβλήματα και μένουμε στα θετικά. Τουναντίον, στην σημερινή εποχή επειδή τα αρνητικά είναι αυτά που μας κάνουν τη ζωή δύσκολη συνηθίζουμε να μένουμε σε αυτά παραβλέποντας τα όποια θετικά (τα οποία μάλιστα συνήθως θεωρούμε αυτονόητα και δεδομένα κιόλας). Θέλω να πω δηλαδή, ότι η διαφοροποίηση δεν έγκειται επί της ουσίας, αλλά στο πως έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα.
Εν κατακλείδι λοιπόν, όσο κι αν παραξενεύει, με τους αρχαίους Έλληνες έχουμε πολλά περισσότερα που μας ενώνουν, παρά να μας χωρίζουν. Για την ακρίβεια, είμαστε σχεδόν ίδιοι! Είτε σε ατομικό καθημερινό επίπεδο, είτε στον δημόσιο βίο, είτε στην κοινωνική δομή, είτε στο θεσμικό πλαίσιο και πάει λέγοντας. Είμαστε σχεδόν ίδιοι ακόμη και στις καθημερινές υστερίες, στις υπερφίαλες απαιτήσεις, στις ονειροπολήσεις, στη διαφθορά, στα πάθη! Ακόμη και σε μικρολεπτομέρειες του χαρακτήρα! Στα πάντα! Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε κάτι πολύ βασικό: το ότι οι αρχαίοι Έλληνες μεγαλουργούσαν σχεδόν στα πάντα δεν σημαίνει ότι έπαυαν να είναι άνθρωποι. Είχαν και αυτοί μειονεκτήματα και κουσούρια, ήτοι δεν πρέπει να μας εκπλήσσει τίποτε!
Για να δω τώρα λοιπόν ποιος έχει να πει και τι, περί ασυνέχειας της ελληνικής φυλής, ή περί της γνωστής θεωρίας ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν μια φυλή τελείως άσχετη που καμία σχέση δεν έχει με ’μας!
ΥΓ. Ειλικρινά, ακόμη δεν το πιστεύω ότι κατάφερα και το τελείωσα αυτό το κείμενο! Μην το κρύβω ότι είναι το πρώτο μου κείμενο που απλώς έγραφα αυτά που ήθελα δίχως να ξέρω που και πότε θα τελειώσει! Ή ακόμη και... πως θα τελειώσει! Ευχαριστώ διά την τεράστια υπομονή σας. Τώρα, αν καταφέρατε να το διαβάσετε κιόλας, αυτό είναι μια άλλη ιστορία! :)
