Α-ρι-στούρ-γη-μα

Αυτό έχω μόνο να πω.
Πήγα και είδα το Ψυχή Βαθειά χθες. Εκπληκτικό έργο.
Κυριολεκτικά πανάξιο ως προς όλες τις παπαριές που έχω διαβάσει για κριτικές από πολλούς και διάφορους μυστήριους και μη. Διότι ως γνωστόν, αν στην Ελλάδα βγει κάτι πραγματικά καλό, το θάβουμε με χαρακτηριστική ευκολία μόνο και μόνο επειδή δεν μας άρεσαν οι διαφημίσεις προ ενάρξεως του έργου. Και δυστυχώς πλέον σχεδόν τείνει να γίνει κανόνας πως αν κάτι φάει μπόλικο χέσιμο τότε υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι πρόκειται για αριστούργημα...

Και τι δεν έχω διαβάσει γι'αυτό το έργο. Σε άλλους ξίνισε ότι οι αντάρτες παρουσιάστηκαν ανοργάνωτοι. Σε άλλους στράβωσε ότι κάποιοι στρατιωτικοί παρουσιάστηκαν πονόψυχοι. Σε άλλους έκατσε στον λαιμό ότι δεν προβλήθηκαν ως "θα έπρεπε" οι πραγματικές θέσεις των αριστερών. Σε άλλους κόντεψε να βγει το μάτι από το κακό τους που οι δεξιοί δεν παρουσιάσθηκαν ως τέρατα ταινίας του Σπήλμπεργκ. Και πάει λέγοντας. Σε τουτην τη χώρα εξάλλου έχουμε όλοι το δικαίωμα να λέμε ελεύθεροι τις μαλακίες μας, οι κουτλουρέ θα αποτελούσαν εξαίρεση, που ως γνωστόν έχουν γεννηθεί και με την έμφυτη βαρύτητα του λόγου;
Ξαναλέω, ανεξαρτήτως τι πιστεύει ο καθένας για τον εμφύλιο, ο Βούλγαρης έγραψε. Το έργο ήταν Έργο, με όλη τη σημασία της λέξεως. Και ειλικρινώς απογοητεύομαι που στην χώρα που η άποψη έχει γίνει πιο ευτελής κι από τα σκουπίδια μη ανακυκλώσιμου κάδου (διότι εσχάτως οι ανακυκλώσιμοι έχουν γίνει της μόδας) οι περισσότεροι δεν μπόρεσαν να δούν ούτε το δέντρο, ούτε το δάσος, εγκλωβισμένοι στην αρρώστια που κρύβουν είτε στα σώψυχά τους, είτε στον ίδιον τους τον εγκέφαλο.

Αν η ταινία ήθελε να δείξει το πως έγινε πραγματικά ο εμφύλιος τότε θα είχε και κονσερβοκούτια και εκτελέσεις εν ψυχρώ. Θα είχε αναμφίβολα και βασανιστήρια. Θα είχε και παιδομαζώματα. Θα είχε -κατ' αντιστοιχίαν με τον Αμερικάνο- και κάποιον Σοβιετικό που να έλεγε τα δικά του, καθώς επίσης σίγουρα και κάποιον Γιουγκοσλάβο αντιπρόσωπο του Τίτο (του οποίου τη γυριστή θα έπρεπε να παρουσιάσει) κλπ, κλπ, κλπ. Το θέμα είναι ότι η ταινία αυτή δεν παρουσιάζει τον εμφύλιο, ως οι διάφοροι ψυχασθενείς, άρρωστοι και πάσης λογής καρύδια καρυδιάς νομίζουν. Παρουσιάζει προτίστως την ανθρωπιά πίσω από τον εμφύλιο και μέσα στον εμφύλιο. Δείχνει μια οικογενειακή τραγωδία από τις εκατοντάδες (μην πω χιλιάδες) που υπήρξαν. Δείχνει ότι υπήρχαν άνθρωποι (εξ αριστερών) που πάλευαν γι'αυτό που θεωρούσαν σωστό ακόμη κι όταν έβλεπαν ότι δεν υπήρχε μέλλον, ότι τους είχαν αφήσει μόνους. Δείχνει ότι υπήρχαν άνθρωποι που σκότωναν μόνο και μόνο για να μην σκοτωθούν παρόλο που ήξεραν ότι και αλλού θα ήθελαν να βρίσκονται, και να μην συμβαίνουν όλα αυτά. Δείχνει προσωπικά δράματα. Δείχνει μέχρι και τη δυνατότητα να υπάρξει Έρωτας ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές. Δείχνει ότι παρά τις "διαφορές" που είχαν άλλοι, κάποιοι δεσμοί και κάποιες ανάγκες έμεναν πολύ πιο ισχυρές. Δεσμοί όπως η οικογένεια, ανάγκες όπως το να πάρουν νερό από τον ίδιο ποταμό. Δείχνει την απελπισία της μάνας να μην ξέρει όχι που είναι το παιδί της ή αν είναι καλά, αλλά το αν ζει. Ή μήπως να πω για το υπέρτατο σημείο, τον μικρό Βλάσση, δεκατεσσάρων μόλις ετών που ζήτησε από τον αδελφό του απλώς να πει στη μάνα τους να πάει να τον μαζέψει και να τον βάλει δίπλα στον πατέρα τους γιατί φοβάται να είναι μόνος; Ένα πιτσιρίκι που έκανε ό,τι έκανε επειδή το θεωρούσε σωστό, δίχως όμως να ξέρει όχι μόνο γιατί "έπρεπε" να είναι σωστό, αλλά και γιατί "έπρεπε" να είναι λάθος οι υπόλοιποι. Ένα πιτσιρίκι που δεν φοβήθηκε το εκτελεστικό απόσπασμα, αλλά φοβήθηκε να είναι μόνο του στο μνήμα μέσα. Ειλικρινά ανατριχιάζω που ξανασκέφτομαι την ταινία....

Μια ταινία, που σιγά μην ξέφευγε από τον χλευασμό. Έχω ακούσει (και διαβάσει) πολλούς και διάφορους να ειρωνεύονται την ατάκα του Βέγγου "Έλληνας να τουφεκάει Έλληνα;" λέγοντας "γιατί; δηλαδή αν είναι ακροδεξιός που κυνηγάει μετανάστες κακό θα ήταν;" (δυστυχώς -και το εννοώ, δυστυχώς- στο πλαίσιο του χιούμορ και της σάτιρας έπεσε έως και η Ελληνοφρένεια σε αυτό το λούκι). Και δυστυχώς ουδείς άκουσα να αναφέρει την πλήρη ατάκα του Βέγγου: "Δεν είναι πόλεμος αυτό που μας βρήκε, ντροπή είναι... Έλληνας να τουφεκάει Έλληνα;". Η έμφαση δεν πάει στο "τουφεκάει". Πάει στο "ντροπή". Κι εν προκειμένω ο διαχρονικά συγκλονιστικός Βέγγος ήταν ένας χωριανός που ήθελε να πάρει το νεκρό εγγόνι του να το θάψει στο σπίτι, επειδή είχε μείνει μόνος του τουλάχιστον να είχε έναν τάφο να πηγαίνει... Και μάλιστα τον περίμεναν και 20 συγχωριανοί... 20... Ανατριχίλα...
Υπήρχαν λεπτομέρειες στην ταινία που τσάκιζαν κόκαλα. Όπως ο ετοιμοθάνατος φαντάρος που στα ξεψυχίσματά του ζήταγε το γαμπριάτικό του κοστούμι, δείχνωντας πόσο πολύ ήθελε μια άλλη ζωή αλλά δεν τον άφησαν. Ο φαντάρος που στην συνέχεια έβλεπε στο πρόσωπο του άλλου φαντάρου την κοπέλα του. Ο φαντάρος, του οποίου οι τελευταίες κουβέντες ήταν "χρωστάω σαράντα δραχμές".... Μέσα στα ξεψυχίσματά του δεν ήθελε να ατιμαστεί κιόλας, μην τόλμαγε κανείς να πει ότι χρώσταγε και δεν τα επέστρεψε... Μιλάμε για λεπτομέρειες που κάνουν τη διαφορά. Μιλάμε για απλούς καθημερινούς πολίτες που αιματοκυλήστηκαν παρόλο που είχαν άλλα όνειρα, άλλα προβλήματα, άλλες βλέψεις.

Νομίζω ότι η ταινία δεν βασίστηκε αδίκως σε δύο αδέλφια. Εκτιμώ ότι το βαθύτερο νόημα ήταν ακριβώς αυτό, που πέραν των προσωπικών παθών του καθενός αποτελεί και την μία εκ των δύο μοναδικών αληθειών του εμφυλίου: ότι σε αυτόν τον πόλεμο το ένα αδέρφι έσφαζε το άλλο: Έλληνες που σφάζονταν μεταξύ τους δίχως σαφή λόγο και αιτία. Η δεύτερη μοναδική αλήθεια ήταν ότι ως πόλεμος ήταν παντελώς ξενόφερτος. Εμείς δεν είχαμε κανέναν λόγο να τον κάνουμε. Ούτε οι μεν, ούτε οι δε. Ξεκάθαρο. Και αποτελεί τεράστια επιτυχία της ταινίας που πρακτικά δεν βγάζει τέτοιου είδους πάθη για την μελανότερη σελίδα της σύγχρονης ιστορίας μας που μας ακολουθεί με τις δικές μας άρρωστες ευλογίες μέχρι και σήμερα, τουναντίον βγάζει συγκίνηση και διάθεση για αυτοκριτική. Ως επίσης δείχνει σε ικανοποιητικά ρεαλιστική έκταση τον ξένο δάκτυλο και τον ρόλο που διαδραμάτισε.

Και μέσα σε όλα αυτά βγαίνει ο κάθε ντολμάς και βγάζει την πίκρα του. Απαράδεκτον να παρουσιάζεται ο ΔΣΕ ως τουρλουμπούκι που πολέμαγε όπως λάχει, φερ'ειπείν. Τι λέ ρε μόρτη; Μήπως να τους βάζαμε και κανά φωτόσπαθο; Κανά τανκ; Κανάν βαλιστικό πύραυλο; Αφού ξεκρέμαστοι ήταν από παντού, δίχως υποστήριξη, δίχως την παραμικρή βοήθεια ένεκα της συμφωνίας της Γιάλτας. Πως να τους παρουσίαζε να πολεμούν; Ή μήπως να ψιλοαλλάζαμε την ιστορία όπως στο Άδοξοι Μπάσταρδοι όπου τελικώς ο Χίτλερ δολοφονείται, δείχνοντας έναν οποιονδήποτε μαχητή του ΔΣΕ με στυλάκι Ράμπο να καθαρίζει μόνος του με μισή οδοντογλυφίδα και μια σάπια κάλτσα μερικές εκατοντάδες στρατιωτών οπλισμένους σαν αστακούς; Αστειότητες. Άλλος πάλι ενοχλήθηκε ότι ο αρχηγός της συγκεκριμένης ομάδας ανταρτών παρουσιαζόταν σαν τρελός (που προσωπικά δεν θα το έλεγα σε καμία περίπτωση), όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο που έπρεπε να "εξηγεί" γιατί συνέβαινε και γιατί ήταν σωστός ο πόλεμος, γιατί δεν είχαν να φάνε, γιατί ο Στάλιν αργούσε να στείλει τη βοήθεια, γιατί ξέμεναν από πυρομαχικά, γιατί οι "από 'κει" πολεμούσαν με βόμβες και αεροπλάνα ενώ οι "από 'δώ" με... σφεντόνες. Πως θα ήταν λοιπόν ένας τέτοιος άνθρωπος (αν μπορούμε να τον φέρουμε από μόνοι μας στο μυαλό μας); Λουστραρισμένος; Φρεσκοσιδερωμένος; Μπανιαρισμένος; Με ηθικό ακμαίο; Απλά, ως είπα ήδη, ο καθείς με την αρρώστια του. Πραγματικά το θεωρώ τραγικό να περνούν τα νοήματα της ταινίας και να εστιάζουμε σε ανύπαρκτες λεπτομέρειες. Προσωπικά μέχρι και την μουσική του Αγγελάκα (τον οποίον δεν χωνεύω κιόλας) βρήκα εξαιρετικότατη και απολύτως αρμονική ως προς την όλη ταινία. Κι όσον αφορά μια ακόμη επιτυχία της ταινίας είναι ότι επί της ουσίας παρουσιάζει δύο διαφορετικούς κόσμους σε πλήρη εξέλιξη κι εν παραλλήλω μέσα στην ίδιαν ταινία, στην ίδια (κάθε) χρονική στιγμή. Την στιγμή που οι μεν τα έβλεπαν έτσι, οι δε τα έβλεπαν τελείως γιουβέτσι και τούμπαλιν. Διότι όταν μιλάμε για Εθνικό Διχασμό, όντως οι επιμέρους κοσμοθεωρίες απέχουν παρασάγγας.

Ειλικρινά, ξαναλέω, το θεωρώ κρίμα, μια τόσο καλή ταινία με τόσα νοήματα μέσα της και τόσες έντονες σκηνές θα πέφτει βόρα στις υποτιθέμενες... αντικειμενικές απόψεις του καθενός. Βέβαια, θα μου πείτε -και σωστά- ότι ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν ότι ο κομμουνιστής είναι δογματικά το απόλυτο κακό και τούμπαλιν ότι ο στρατιώτης είναι ο απόλυτος φασίστας, δίχως να κατανοούν ότι αμφότεροι που πιστεύουν τέτοιες αηδίες είναι εξίσου φασίστες, θα κολλήσουν στο να κάνουν την τρίχα τριχιά; Σωστό κι αυτό τω όντι. Εγώ πάντως αυτό που αποκόμισα ήταν ότι η Ψυχή Βαθειά δεν πραγματευόταν τον εμφύλιο, αλλά πολλές από τις τραγωδίες που υπήρχαν μέσα στον εμφύλιο. Από 'κει κι έπειτα, ο καθείς πιστεύει ό,τι γουστάρει.

Αριστούργημα... Λίαν επιεικώς...