Κατ' αρχήν, αυτό το κείμενο το είχα σχεδόν έτοιμο προ πυρκαϊών. Δυστυχώς όμως η όλη δυσάρεστη εξέλιξη με ανάγκασε να το παγώσω λίγο. Βέβαια, με τις τελευταίες εξελίξεις, δηλαδή τις συντονισμένες πολιτικοδημοσιογραφικές ατέρμονες προσπάθειες για διενέργεια εκλογών, πιθανώς τελικά να καθίσταται επίκαιρο για έναν παραπάνω λόγο. Έτσι, για να καταλάβουμε τι ακριβώς Δημοκρατία έχουμε. Είναι τεράστιο, το γνωρίζω, εκτιμώ όμως ότι μόνο κουραστικό δεν είναι. Μάλλον μια δοκιμή θα σας πείσει.
Άρξασθε...
Έχω διαπιστώσει ότι συχνά πυκνά η Δημοκρατία αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων σε πολλούς και διάφορους κύκλους, ένας εκ των οποίων και τα βλογς φυσικά. Οι λόγοι, πάμπολλοι: οι μίζες των πολιτικών, η τρυφηλή ζωή τους, οι μισθοί και οι λοιπές διευκολύνσεις που έχουν κλπ.
Κατ' εμέ, αν και οι αφορμές είναι σωστές κι αποδεκτές, αποτελούν εσφαλμένη αφετηρία για μια κουβέντα περί Δημοκρατίας, κι αυτό διότι η Δημοκρατία είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από όλα αυτά. Αν ξεκινήσουμε να μιλάμε περί Δημοκρατίας με βάση τις μίζες, θα μείνουμε στις μίζες, εν ολίγοις. Επιβάλλεται λοιπόν να δούμε το θέμα σφαιρικά, διότι έχουμε καταντήσει πλέον αυτό που επικαλούμαστε σχεδόν όλοι σε καθημερινή βάση να μην το γνωρίζουμε. Και φυσικά, για να κατανοήσουμε τι ακριβώς σημαίνει Δημοκρατία θα πρέπει να μάθουμε πως ακριβώς ήταν η Δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα, τη γεννέτειρα της Δημοκρατίας (και όχι μόνο). Προτού προχωρήσουμε παρακάτω ας θυμηθούμε μερικά πραγματάκια που είχαμε αναπτύξει εδώ πέρα προ καιρού, και είχαν να κάνουν με κάποια διαχρονικά κι επαναλαμβανόμενα φαινόμενα της Δημοκρατίας τότε και σήμερα. Τα όσα είχα γράψει τότε είχαν ως σκοπό να καταδείξουν ότι και τότε υπήρχαν δυσλειτουργίες και τώρα. Το πρόβλημα είναι ότι τα τότε μειονεκτήματα ήταν απείρως μικρότερα σε σχέση με σήμερα, αν και οι λόγοι γι'αυτό είναι κυριολεκτικώς αμέτρητοι.
Το θέμα είναι πως για να κατανοήσουμε τον όρο Δημοκρατία θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε άλλους πολύ σημαντικούς όρους, οι οποίοι συνήθως περνούν απαρατήρητοι. Τι ήταν η Δημοκρατία λοιπόν; Αθηναϊκή Δημοκρατία φυσικά...
1. Πολιτικά Δικαιώματα
Ήταν το πολίτευμα στο οποίο είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι της πόλεως, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν πολίτες, ότι διατηρούσαν τα πολιτικά τους δικαιώματα δηλαδή. Για να καταλάβετε τι ακριβώς σήμαινε τότε ο όρος "πολιτικά δικαιώματα" αρκεί να αναφέρουμε ότι η ατιμία, ήτοι η στέρηση των πολιτκών δικαιωμάτων ήταν η χειρότερη επιβολή ποινής μετά τον οστρακισμό (την εξορία δηλαδή), ποινές οι οποίες είχαν τον εξής σκοπό: ο μεν οστρακισμός σου στερούσε τη δυνατότητα να είσαι στην πατρίδα σου, η δε ατιμία τη δυνατότητα να μπορείς να προσφέρεις. Σημειωτέον δε, όσοι πολίτες δεν προσέφεραν στην Πόλη τους αποκαλούνταν αχρείοι, δηλαδή άχρηστοι (κάτι που θίγει και ο Περικλής στον Επιτάφιο, για τους οποίους προσδιορίζει ότι δεν πρόκειται για φυλήσυχους παρά για άχρηστους). Προκειμένου λοιπόν να κατανοήσουμε τι πραγματικά σημαίνει η Δημοκρατία θα πρέπει να ξέρουμε ποια η σχέση της με τα πολιτικά δικαιώματα. Μην βιαστείτε να το θεωρήσετε άχρηστη πληροφορία, διότι αν σκεφτείτε πόσοι ψήφοι πάνε χαμένοι σε κάθε εκλογές, καθώς επίσης με πόσους ψήφους επί του όλου βγαίνει κάθε κόμμα, θα καταλάβετε καλύτερα τη σημασία. Σημειωτέον, ότι οι Αθηναίοι πολίτες δεν είχαν ίσα δικαιώματα για όλες τις θέσεις που υπήρχαν στην Δημοκρατία, και το τονίζω αυτό διότι είθισται να υπάρχει μια παρανόηση περί του αντιθέτου. Δηλαδή ναι μεν οι άντρες είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στην Εκκλησία του Δήμου από την ενηλικίωσή τους κι έπειτα, δεν είχαν τη δυνατότητα όμως να εκλεχθούν (κληρωτοί ή αιρετοί για την ακρίβεια) στρατηγοί ή ηλιαστές πριν από το εξηκοστό και τριακοστό έτος της ηλικίας τους αντίστοιχα, όπου ακόμη κι αυτό ίσχυε και υπό άλλες προϋποθέσεις, όπως το να πίστευαν στους πατρώους θεούς, να μην είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα, να μην χρώσταγαν στην πόλη κλπ. Από μελέτες έχει προκύψει (έστω και προσεγγιστικά) ότι από το σύνολο των ανθρώπων στην Αθήνα, μόλις το 15% πρέπει να ήταν Αθηναίοι πολίτες. Περί το 55% ήταν οι πολίτες με τις οικογένειές τους, κάπου στο 15% ήταν μέτοικοι και το υπόλοιπο 30% εικάζεται ότι ήταν δούλοι. Οπότε -για να ξεκινήσουμε από τα "βαρειά"- καταλαβαίνετε πόσοι χειρίζονταν τις δημόσιες υποθέσεις. Και όμως, ήταν υπεραρκετοί. Μην προτρέχουμε όμως.
Η Δημοκρατία είχε δηλαδή μία δομή τέτοια, όπου σε κάθε περίοδο της ζωής του ο Αθηναίος πολίτης αποκόμιζε συγκεκριμένες εμπειρίες και γνώσεις, οι οποίες του ήταν απαραίτητες για όλα τα περαιτέρω. Σημαντικό είναι σε αυτό το σημείο να δούμε πως όριζε τον πολίτη ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του: για την Δημοκρατία, πολίτης είναι εκείνος που μετέχει της εξουσίας, ως εκκλησιαστής (μέλος της Εκκλησίας του Δήμου) και δικαστής (μέλος ηλιαστικού δικαστηρίου) και εξηγεί την άποψή του τονίζοντας ότι ο εκκλησιαστής και ο δικαστής είναι άρχοντες, και μάλιστα οι ανώτεροι όλων. Γενικότερα για όλα τα πολιτεύματα, πολίτης είναι εκείνος που δικαιούται να αναλαμβάνει λειτούργημα με διασκεπτική και δικαστική εξουσία.
Κατ΄αρχήν εδώ μας λύνεται μια σημαντικότατη απορία, επί της οποίας υπάρχει μια διαχρονική παρανόηση: οι αθηναίες γυναίκες δεν ήταν πολίτες επειδή δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής στα δικαστήρια και στη Εκκλησία του Δήμου και όχι το αντίθετο κατά το οποίο επειδή δεν ήταν πολίτες δεν είχαν το δικαίωμα συμμετοχής (δεν ξέρω αν καταλάβατε τη διαφορά). Το γιατί οι γυναίκες (οι οποίες μόνο υποβαθμισμένες δεν ήταν στην αρχαιότητα παρά τα όσα θρυλούνται) δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα αν και είναι μεγάλη ιστορία, μέσες άκρες μπορούμε να πούμε ότι είχε να κάνει με τους πολέμους κατά κύριο λόγο. Ας μην ξεφεύγουμε όμως.
Στο ευρύτερο πλαίσιο των πολιτικών τους δικαιωμάτων λοιπόν οι Αθηναίοι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι ανά τακτά χρονικά διαστήματα τα οποία όριζε ο Νόμος να συμμετέχουν στα Κοινά, με πλήρη προσήλωση στα καθήκοντά τους, τα οποία εθεωρούντο ιερά κιόλας. Σε γενικές γραμμές αυτά είτε τα ξέρετε, είτε τα έχετε ακουστά εκτιμώ. Το θέμα είναι ότι από αυτά πηγάζουν όλα τα επόμενα κι εδώ ακριβώς είναι το σημαντικό: αφενός για να διασφαλιστεί η ισονομία των πολιτών, αφετέρου για να αποφευχθούν τυχόν "περίεργα" φαινόμενα, οι Αθηναίοι έλαβαν τα μέτρα τους με μία σειρά από πρόνοιες και νομοθετήματα... Όχι ακόμη όμως!
2. Ο Δήμος
Ολοι τον έχουμε τουλάχιστον ακουστά. Δυστυχώς όμως δεν ξέρουμε τι σήμαινε η λέξη στην αρχαιότητα. Στην πραγματικότητα, όποτε διαβάζουμε για τον Δήμο στην αρχαιότητα διαβάζουμε για την Εκκλησία του Δήμου, όχι για το σύνολο του λαού δηλαδή. Εδώ υπάρχει όμως ένα πολύ σημαντικό στοιχείο: ο Δήμος ήταν επιφορτισμένος για ολόκληρη την πόλη, άρα μέσω του Δήμου λοιπόν -ίσως κατά το μαζί με τον βασιλικό ποτίζεται και η γλάστρα- πρακτικά συμπεριλαμβάνεται και το υπόλοιπο του λαού της πόλεως. Ο διαχωρισμός όμως εξακολουθεί να υφίσταται: πρακτικά Δήμος σήμαινε Εκκλησία του Δήμου. Εξάλλου όπως λέει κι ο Αριστοτέλης "πολίτευμα (πολιτεία) είναι η οργάνωση του κράτους (πόλεως τάξις) και των άλλων αρχών και μάλιστα εκείνης που εξουσιάζει τα πάντα (της κυρίας των πάντων). Ανώτατη αρχή είναι παντού η κυβέρνηση (κύριον πανταχού το πολίτευμα). Συγκεκριμένα στις δημοκρατικές πόλεις εξουσιάζουσα αρχή (κύριος) είναι ο δήμος, στις δε ολιγαρχικές οι ολίγοι". Σε αυτό το σημείο λοιπόν ξεκαθαρίζει μια δεύτερη παρανόηση: στην Δημοκρατία δεν συμμετείχαν πάντοτε όλοι οι πολίτες, είχαν όμως όλοι τη δυνατότητα να συμμετάσχουν. Και το ακόμη καλύτερο είναι ότι όσοι δεν συμμετείχαν εκ των πραγμάτων καλύπτωνταν πλήρως από εκείνους που συμμετείχαν. Γιατί; Μα διότι ο Δήμος είχε κατά νου μόνο το κοινό καλό. Αυτό κρατήστε το διότι θα μας χρειαστεί...
3. Τα Κοινά
Να μία ακόμη πολύ ενδιαφέρουσα λέξη: Κοινά (πάντοτε με κεφαλαίο κάππα). Ποια ήταν όμως τα Κοινά; Για να μην τα πολυλογούμε... τα πάντα. Ο,τιδήποτε είχε να κάνει με τη δημόσια ζωή. Οι Εκκλησία του Δήμου ήταν το υπέρτατο από όλα τα Κοινά. Η συμμετοχή στα δικαστήρια ήταν συμμετοχή στα Κοινά. Η συντήρηση των πολεμικών πλοίων ήταν Κοινά. Η διοργάνωση μιας εορτής, η παρακολούθηση μιας τραγωδίας, η ανέγερση ενός δημοσίου κτιρίου και τόσα άλλα, ήταν όλα Κοινά. Ο λόγος που ονομάστηκαν Κοινά είναι προφανής: αφορούσαν όλους. Βέβαια, εν αντιθέσει με σήμερα αφορούσαν τους πάντες όχι επειδή απλώς προορίζονταν για τους πάντες αλλά επειδή συμμετείχαν όλοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Επειδή λοιπόν η συμμετοχή στα Κοινά ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος των δημοκρατικών διαδικασιών, αχρείος ήταν όποιος δεν συμμετείχε σε αυτά. Ποιες ήταν όμως οι "θέσεις", τα "αξιώματα" των Κοινών; Συνοπτικά (και σας συνιστώ να μην τις προσπεράσετε διότι έχουν πολύ ζουμί): η Ηλιαία, η Βουλή, ο Άρειος Πάγος, οι Άρχοντες (Άρχων, Πολέμαρχος, Βασιλεύς, Θεσμοθέται), οι Άρχοντες επί το Πολεμικόν (Στρατηγοί, Ταξίαρχοι, Ίππαρχοι, Φύλαρχοι, Ίππαρχος εις Λήμνον, Καταλογείς, Επιμεληταί νεωρίων, Αποστολείς, Ναυπηγοί, Αρχιτέκτονες επί τας ναύς, Ταμίας των Τριηροποιών), επίσης οι Ένδεκα, Αθλοθέται, Ελληνοταμίαι, Ταμίαι της Αθηνάς, Ταμίαι των άλλων θεών, Πωληταί, Αποδέκται, Λογισταί, Συνήγοροι, Ιερών επισκευασταί, Αστυνόμοι, Αγορανόμοι, Μετρονόμοι, Σιτοφύλακαι, Επιμεληταί του εμπορίου, Ιεροποιοί, Ιεροπιοί κατ' ενιαυτόν, Ιεροποιοί επί τα εκθύματα, Οι επί το θεωρικόν, Θεσμοθέται, Εισαγωγείς, Οδοποιοί, ενώ υπήρχαν και ο Ταμίας της Παράλου, Ταμίας της Άμμωνος, Δήμαρχος εις Πειραιά, Άρχων εις Σαλαμίνα, Ταμίας των Στρατιωτικών, Ο επί τη διοικήσει. Δεν τελειώνουμε εδώ όμως: υπήρχαν οι Τετταράκοντα, οι Ναυτοδίκαι, οι Ξενοδίκαι, οι Διαιτηταί, οι Εισαγωγείς, οι Επιμεληταί Μυστηρίων και πάει λέγοντας. Σκεφτείτε λοιπόν ότι όλοι αυτοί ήταν καθημερινοί Αθηναίοι πολίτες, οι οποίοι ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της θέσης που αναλάμβαναν είχαν και τις αντίστοιχες δυνατότητες, ευθύνες αλλά και περιορισμούς. Εδώ ξεκινάει να έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον το πράγμα ιδίως ως προς τις ευθύνες και τους περιορισμούς, και θα επιλέξουμε να ξεκινήσουμε από το τέλος...Πριν απ'αυτό όμως, να αναφέρω και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα (αν και ανεπιβεβαίωτη) εκδοχή που διά της τεθλασμένης αναφέρεται στα Κοινά: οι αρχαίοι αποκαλούσαν ιδιώτη όποιον ενδιαφερόταν μόνο για το τομάρι του αντί για το κοινό καλό, για την πόλη. Κατά μιαν εκδοχή, το αγγλικό idiot που ω; γνωστόν μεταφράζεται ως ηλίθιος προέρχεται από το ιδιώτης των αρχαίων. Αν σκεφτούμε τη σημασία της λέξης ηλίθιος σε συνδυασμό με την απαξίωση προς όσους αδιαφορούσαν για την πόλη, συμπεραίνουμε πως η προέλευση της λέξης idiot μόνο τυχαία δεν είναι.
4. Οι περιορισμοί
Ένας βουλευτής περιοριζόταν από την μία και μοναδική θητεία στην Βουλή, η οποία για κάποιους λόγους μετά από χρόνια έγινε δύο θητείες, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα ήταν συνεχόμενες, ενώ η θητεία στην Βουλή ήταν μονοετής και προϋπέθετε καθημερινή ενασχόληση αυστηρά και μόνο με τα Κοινά. Ομοίως, κάθε θέση μέσα στο δημοκρατικό πολίτευμα διέφερε ως προς τις υπόλοιπες. Το παράδειγμα των βουλευτών όμως είναι αυτό που μας ενδιαφέρει (είχα, δεν είχα, αποκαλύφθηκα ως προς τον σκοπό του σεντονιού...). Βέβαια οι περιορισμοί δεν σταματούσαν εκεί. Τουναντίον, κάπου εκεί ξεκίναγαν: αν είχες λιποτακτήσει, αν είχες ρίξει την ασπίδα σου, αν κακοποιούσες τους γονείς σου, αν είχες σπαταλήσει την περιουσία σου αυτομάτως δεν πληρούσες τις προϋποθέσεις να γίνεις βουλευτής. Επίσης, κάθε νέα Βουλή περνούσε δοκιμασία από την απερχόμενη, η οποία έκρινε έναν προς έναν κάθε βουλευτή της νέας Βουλής και είχε φυσικά το δικαίωμα να απορρίψει κάποιον αν έκρινε ότι αυτό ήταν το σωστό για την πόλη. Ένας άλλος περιορισμός ήταν ότι ο βουλευτής απαγορευόταν να ασχολείται με ο,τιδήποτε άλλο πέραν των Κοινών, γι'αυτόν τον λόγο και ελάμβανε ημερήσια αποζημίωση η οποία ανερχόταν στο ήμισυ του εργατικού ημερομισθίου, λίγο παραπάνω δε κατά το διάστημα της πρυτανείας τους (5 και 6 οβολούς (1 δραχμή) αντίστοιχα). Φυσικά σιτίζονταν με δημόσια έξοδα, διέμεναν στα αντίστοιχα δημόσια κτίρια και τηρούσαν επακριβώς το -πολλές φορές- σχεδόν εξοντωτικό εργασιακό ωράριό τους. Δυστυχώς βουλευτικός όρκος δεν μας έχει σωθεί παρά μόνο αποσπασματικά. Αν κρίνουμε όμως από τον ηλιαστικό όρκο, μπορούμε να μαντέψουμε κάποια πράγματα. Ένας Ηλιαστής λοιπόν δεσμευόταν να ψηφίζει σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα, κατά συνείδηση και δίχως φόβο, όφειλε να προσέχει εξίσου τις απόψεις των αντιδίκων και να μην δέχεται δώρα. Επίσης δεν επιτρεπόταν να ψηφίσει υπέρ της καταργήσεως χρέους, διανομής ακινήτου περιουσίας, ανακλήσεως εξορίστων, παράνομης εξορίας καθώς και απελάσεως μετοίκου παρά τους νόμους και τα ψηφίσματα (το ξέρω ότι όλα αυτά σας... παραπέμπουν σε διάφορα σύγχρονα. Σιγά μην τα έγραφα τυχαία...). Άρα αν αυτά (και πολλά άλλα) ίσχυαν για τους Ηλιαστές, μπορούμε να φανταστούμε πόσα ακόμη ίσχυαν και για τους βουλευτές. Σε αυτό το σημείο θα αναφέρω έναν ακόμη εξαιρετικά σημαντικό περιορισμό, ο οποίος δεν ήταν μόνο των βουλευτών αλλά του Δήμου ολόκληρου: η επονομαζόμενη γραφή παρανόμων. Τι ήταν αυτή; Ας υποθέσουμε ότι σε κάποια συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου διαπιστωνώταν ότι η σωστή και ενδεικνύμενη λύση για την πόλη απαγορευόταν από κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου. Ο ρήτωρ αναλογιζόμενος τον κίνδυνο και της... δικής του καταστάσεως (υπήρχε πρόστιμο), ζήταγε την άδεια να προτείνει κάτι, ή να φέρει προς συζήτηση ένα θέμα παράνομο. Έκανε μια σύντομη ανάπτυξη περί του που αποσκοπούσε καθώς και ότι αυτό που είχε κατά νου δεν ισοπέδωνε τα πάντα παρά λίγο παρέκκλινε από τα Νόμιμα. Αυτή η προσπάθεια εξασφάλισης άδειας να συζητηθεί κάτι παράνομο ήταν η γραφή παρανόμων. Στην συνέχεια αν ο Δήμος ενέκρινε, η συζήτηση προχωρούσε. Αν όχι, τότε εξεταζόταν κάποια άλλη λύση. Για την ιστορία, γραφή παρανόμων στην αρχαία Αθήνα συζητείτο κατά κύριο λόγο όταν οι Αθηναίοι ήταν στριμωγμένοι, με κάποιον τρόπο. Σε καμία περίπτωση όμως κατ' επανάληψιν. Σημειωτέον δε, ότι ουδείς είχε το δικαίωμα να προτείνει κάτι παράνομο τρεις φορές, αφού την τρίτη φορά καταδικαζόταν σε ατιμία.
5. Οι ευθύνες
Για να γίνουν κατανοητές οι ευθύνες που αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι Αθηναίοι κατά την ενασχόλησή τους με τα Κοινά θα πρέπει πρώτα να έχουμε κατανοήσει πλήρως τα περί πολιτικών δικαιωμάτων που γράψαμε στην αρχή, ειδικότερα δε τα περί αχρείων. Κατ' αρχήν η Βουλή είχε τη δυνατότητα με ψήφισμα να αποβάλει μέλος της, το οποίο είχε διαπράξει αξιόποινες πράξεις (ευτυχώς δεν υπήρχε βουλευτική ασυλία τότε). Η εν λόγω ψηφοφορία ονομαζόταν εκφυλλοφορία, κι αυτό διότι ως ψήφους χρησιμοποιούσαν φύλλα ελιάς, τα οποία ως γνωστόν ήταν ιερά, τουτέστιν η αποβολή του βουλευτή γινόταν με πλήρη επισημότητα και παρουσία της προστάτιδος θεάς. Στο τέλος της θητείας της κάθε Βουλή λογοδοτούσε στον αθηναϊκό λαό για ολόκληρο το έργο της. Αν διαπιστώνονταν σοβαρές παραλείψεις, ιδίως στο πρόγραμμα κατασκευής πολεμικών πλοίων, ο Δήμος δεν της απένεμε την καθιερωμένη τιμητική διάκριση, ένα χρυσό στεφάνι δηλαδή, ενώ αν προέκυπταν ατομικές ευθύνες βουλευτών, αυτές ελέγχονταν από τη δικαιοσύνη. Με τα σημερινά δεδομένα θα λέγαμε ότι "τους έκαναν τα μούτρα κρέας", αν όμως αναλογιστούμε ότι για ολόκληρους Ολυμπιακούς Αγώνες ο νικητής -χάριν του οποίου έως και τείχη γκρεμίζονταν- ελάμβανε ένα στεφάνι ελιάς, τότε καταλαβαίνετε πόσο σημαντικό ήταν για το ήθος και την αξιοπρέπεια ενός αρχαίου Αθηναίου η μη απονομή του χρυσού στεφάνου για τη Βουλή (και όχι ένα ανά βουλευτή, ως θα γινόταν σήμερα φυσικά), αφού θα ήταν μέλος μιας Βουλής πιθανώς ατιμασμένης και ακόμη χειρότερα αχρείας. Εννοείται ότι αντίστοιχοι "όροι" ίσχυαν για κάθε θέση μέσα στην αθηναϊκή Δημοκρατία. Τεράστιο ενδιαφέρον όμως έχει να εξετάσουμε και το πως ελάμβαναν τα μέτρα τους οι Αθηναίοι και σε άλλες περιπτώσεις. Οι οικονομικοί διαχειριστές (πάσης φύσεως) ήταν υποχρεωμένοι να υποβάλλουν 9 φορές τον χρόνο (δηλαδή στο τέλος κάθε πρυτανείας) τους λογαριασμούς τους στη Βουλή, και οι οποίοι ελέγχονταν από Λογιστές και Συνηγόρους. Παράλληλα, κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να υποβάλλει αίτημα εισαγγελίας κατά άρχοντος για παράβαση νόμου, το οποίο εξεταζόταν ενδελεχώς για υπεξαίρεση, παρανομία ή οποιοδήποτε άλλο αδίκημα. Η οικονομική έκθεση των αρχόντων (λόγος) επέφερε τον απολογισμό, την λογοδοσία, και γενικώς τους καθιστούσε υπολόγους. Όσοι δεν συμμορφώνονταν διώκονταν με εισαγγελία ή με γραφήν αλογίου. Εννοείται ότι όσι βρίσκονταν ένοχοι οικονομικών ατασθαλιών παραπέμπονταν με αντίστοιχη γραφή για το αδίκημά τους, πχ γραφή κλοπής δημοσίων χρημάτων, δώρου, αδικίας κλπ. Ο ένοχος καταδικαζόταν ανάλογα με το μέγεθος της ζημίας που είχε προκαλέσει στο δημόσιο, της καταχρήσεως κλπ. Συνήθως η αποζημίωση του δημοσίου έφτανε έως και το δεκαπλάσιο του αρχικού ποσού. Μέχρι να εκδοθεί η τελική απόφαση ο κατηγορούμενος δεν είχε δικαίωμα να εξέλθει από την πόλη, να μεταβιβάσει τα περιουσιακά του στοιχεία, να υιοθετηθεί, ενώ έχανε και το δικαίωμα να προτείνει άλλον άρχοντα για επιβράβευση ένεκα καλής άσκησης των καθηκόντων του.
6. Τα προνόμια
Ως είναι αυτονόητο, όταν η πόλη είχε από 'σένα την απαίτηση να ασχολείσαι για το κοινό καλό, σου παρήχε και όλα όσα απαιτούσε ότι θα σε βοηθούσαν να ανταπεξέλθεις των καθηκόντων σου. Ένα απ'αυτό ήταν η βουλευτική αποζημίωση, την οποίαν πρακτικά δεν είχαν ανάγκη οι βουλευτές οι οποίοι ουσιαστικά δεν είχαν έξοδα, την είχαν όμως οι οικογένειές τους. Ένα άλλο ήταν η παραχώρηση προνομιακών (τιμητικών) θέσεων στα θέατρα. Αυτό συνέβαινε επειδή ο βουλευτής επιτελούσε πραγματικά έργο σοβαρό και άκρως σημαντικό (μεταξύ άλλων και δικαστικής φύσεως ενίοτε), άρα ο βουλευτής έπρεπε να νοιώθει το προνόμιο υπό την έννοια ότι δεν θα τον διακατείχε το παραμικρό αίσθημα αδικίας που θα μπορούσε να του αποσπά την προσοχή από τα Κοινά. Παράλληλα, έφεραν στεφάνι από μύρτα καθώς και διακριτικό ορισμένων αρχόντων, ενώ η υποχρεωτική ενασχόλησή τους με τις δημόσιες υποθέσεις επέφερε κατά τη διάρκεια της θητείας τους την απαλλαγή τους από την στρατιωτική υπηρεσία. Επίσης, ως προαναφέραμε, οι βουλευτές βρίσκονταν υπό την πλήρη πρόνοια της πόλης: σιτίζονταν με έξοδα του κράτους, διέμεναν σε κτίρια του κράτους, ενώ η παρακώλυσή τους με οιονδήποτε τρόπο ήταν απλά εκτός σκέψης του οποιουδήποτε Αθηναίου. Ως είναι αυτονόητο -και που ήδη θίξαμε- τα βουλευτικά προνόμια ήταν αντισταθμιστικά για τα μεγάλα και σοβαρά καθήκοντα του βουλευτή, όπερ μεθερμηνευόμενο ότι δεν αποτελούσαν δέλεαρ για να γίνει κάποιος βουλευτής και δη, ισοβίως.
Σε αυτό το σημείο θέλω να αναφέρω μερικές επιπλέον σημαντικές λεπτομέρειες περί της Βουλής. Κατ' αρχήν η Βουλή τότε ήταν όμτι και σήμερα: ήταν ο θεσμός που αντιπροσώπευε τις φυλές και τους δήμους, 'εχοντας τόσο διοικητικές, όσο και εκτελεστικές καθώς και δικαστικές αρμοδιότητες. Αρχικά οι βουλευτές αναδεικνύονταν με κάποια υποτυπώδη εκλογή: Προκειμένου όμως να αντιμετωπισθούν προβλήματα "υπεραντιπροσώπευσης" συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, το σύστημα εκλογής άρχισε να τροποποιείται με τον καιρό. Ενδιαφέρον σύστημα ήταν το εξής: κάθε φυλή προέκρινε 500 υποψηφίους, από τους οποίους γινόταν κλήρωση και προέκυπταν οι 50 βουλευτές της φυλής. Ακόμη και αυτή η διαδικασία όμως επειδή είχε την αρχική εκλογή, αντιμετωπίσθηκε με καχυποψία από τους Αθηναίους με αποτέλεσμα να καταλήξει σε εξολοκλήρου κλήρωση των Βουλευτών, με όρους που ήδη έχουμε περιγράψει. Σημαντικότατο στοιχείο που αντιμετώπιζαν οι βουλευτές ήταν και το εξής: εν αντιθέσει με σήμερα, η Βουλή δεν μπορούσε να κάνει το παραμικρό άνευ εγκρίσεως της Εκκλησίας του Δήμου, η οποία φυσικά δινόταν κάθε φορά και όχι άπαξ ανά τετραετία... Επίσης, ναι μεν η Βουλή συνεδρίαζε στο Βουλευτήριον, όμως ανάλογα με την περίσταση ή την υπόθεση μπορούσε να συνεδριάσει στον Ναύσταθμο (αν επρόκειτο για ναυτικό θέμα), στο Ελευσίνιο της πόλεως (εάν επρόκειτο για τα Μυστήρια) και πάει λέγοντας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η συνεδρίαση των Βουλευτών στον Πειράιά, ενόπλων κιόλας, μετά την ήττα στην Χαιρώνεια. Επίσης, αναφορικά με την ισότιμη εκπροσώπηση των φυλών και των δήμων στη Βουλή, ο Κλεισθένης προέβη στην εξής εκπληκτική καινοτομία προκειμένου να μην υπάρχουν διακρίσεις: χώρισε όλη την επικράτεια της Αθήνας σε τρείς τομείς, το άστυ, τη μεσογαία και τα παράλια. Στην συνέχεια δημιούργησε όχι τελείως αυθαίρετα 10 φυλές τις οποίες κατένειμε στους τρεις τομείς. Για παράδειγμα η Αιαντίς βρισκόταν κατά το έν τρίτον στο άστυ, κατά το εν τρίτον στα παράλια και κατά το εν τρίτον στη μεσογαία. Αυτές είναι και οι περιβόητες τριττύες. Κάθε φυλή λοιπόν κλήρωνε 50 βουλετές, οι οποίοι είχαν ισότιμα πολίτες από κάθε δυνατό κοινωνικό στρώμα.
Λοιπόν, τα λέμε καλά ως εδώ; Εκτιμώ πως ναι. Ας πάμε όμως τώρα σε μερικούς άλλους παράγοντες δίχως τους οποίους Δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει.
7. Παράγοντες της Δημοκρατίας
Έχετε αναλογιστεί ποτέ ότι δίχως την ύπαρξη της δουλείας, Δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει; Προσοχή, διότι εδώ υπάρχουν παρανοήσεις: δούλοι υπήρχαν σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη. Δημοκρατία υπήρχε μόνο στην Αθήνα όμως (και εν συνεχεία και στις πόλεις της Αθηναϊκής Συμμαχίας). Αυτό κατ' αρχήν αποδεικνύει ότι οι δούλοι δεν ήταν αποκλειστική προϋπόθεση για τη δημιουργία Δημοκρατίας, υπό την έννοια ότι αν δεν υπήρχαν αυτοί οι Αθηναίοι θα δούλευαν περισσότερο κλπ. Αυτά είναι μυθεύματα της φαντασίας που δεν ισχύουν (και είναι για ξεχωριστό σεντόνι). Από την άλλη όμως είναι κοινώς αποδεκτό πλέον ότι οι δούλοι αποτέλεσαν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες ακριβώς επειδή συνέβαλαν σε μια σταθερή κοινωνική δομή εντός της πόλεως. Ένας διαχρονικός και κλασικός αφορισμός κατά της Δημοκρατίας έχει να κάνει με το ότι είναι οξύμωρο στη γεννέτειρα της Δημοκρατίας να υπήρχε δουλειά. Και όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τον εξής απλούστατο λόγο: η πλειοψηφία των δούλων (πρακτικά όλοι πλην όσων δούλευαν στα λατομεία) είχε βιοτικό επίπεδο πολλάκις καλύτερο από πολίτες άλλων μη δημοκρατικών πόλεων της ελληνικής επικράτειας, πόσω δε μάλλον από δούλους άλλων πόλεων. Ενδεικτικά να αναφέρω ότι στην αρχαία Αθήνα σε πάμπολλες περιπτώσεις οι παιδαγωγοί ήταν δούλοι, ομοίως οι Αστυνόμοι, οι Τραπεζίτες και πάει λέγοντας. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι οι δούλοι είχαν ειδική νομοθεσία, κατά την οποίαν (μεταξύ άλλων) η δολοφονία δούλου αποτελούσε ιεροσυλία. Επιπρόσθετα όμως, περί της δουλείας υπάρχει και μία σημαντικότατη παρανόηση από τους σύγχρονους, οι οποίοι θεωρούν ότι ο ελεύθερος χρόνος των Αθηναίων πήγαζε από την ύπαρξη δούλων. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει σε καμία περίπτωση: το ότι και η δουλεία συνέβαλε στον ελεύθερο χρόνο των πολιτών ισχύει. Όμως έχουμε λησμονήσει ότι οι αρχαίοι Έλληνες εκ των πραγμάτων δεν είχαν ιδιαίτερα πολλά πράγματα να τους απασχολούν σε επίπεδο ατόμου. Δεν είχαν ανάγκη να τρέξουν να πληρώσουν λογαριασμούς, να εξοφλήσουν δόσεις, να βελτιώσουν το αυτοκίνητο κλπ. Με λίγα λόγια, οι περισσότερες ενασχολήσεις που έχουμε εμείς σήμερα στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν, και αυτός ηταν ο σημαντικότερος λόγος που υπήρχε τόσος ελεύθερος χρόνος στην αρχαιότητα (γι'αυτό και μπορούσαν να ασχολούνται με τόσα και τόσα, όπως η φιλοσοφία, τα Κοινά, τα μαθηματικά κλπ). Γι'αυτόν τον λόγο η κοινωνική συναναστροφή (πχ στην Αγορά) ήταν κυριολεκτικά επιβεβλημένη. Και φυσικά, γι'αυτόν τον λόγο η μη συμμετοχή στα Κοινά ήταν αδικαιολόγητη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πολίτες με το πιο βεβαρυμένο "εργασιακό πρόγραμμα" ήταν οι αγρότες, γι'αυτό και υπήρχε μεγαλύτερη κατανόηση προς ετούτους όταν δεν ήταν σε θέση να ασκήσουν τα πολιτικά τους καθήκοντα... Και τέλος, αναφορικά με τη δουλεία, ας έχουμε κατά νου ένα υποτιθέμενο σπαρτιατικό "αστείο", σύμφωνα με το οποίο αν περπάταγες στην πόλη των Αθηναίων δεν ήσουν σίγουρος για το ποιος είναι πολίτης και ποιος δούλος, με το οποίο οι Λακεδαιμόνιοι ήθελαν ακριβώς να κοροϊδέψουν την υπέρμετρη ελευθερία που παρείχαν οι Αθηναίοι στους δούλους.
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας ήταν ότι όλα ξεκινούσαν και τελείωναν στον Δήμο. Ο Δήμος ήταν το άλφα και το ωμέγα, ο ακρογωνιαίος λίθος των πάντων. Είχε την πλήρη οικονομική διαχείρηση, είχε τη δικαστική εξουσία, την εκτελεστική, τη νομοθετική και πάει λέγοντας. Μεταξύ άλλων ο Δήμος είχε και τον πλήρη θρησκευτικό έλεγχο. Τα πάντα γίνονταν από τον λαό της Αθήνας. Η ελληνική θρησκεία δεν διακατεχόταν από τον δογματισμό και την αυθεντία των θρησκειών της ανατολής γι'αυτόν τον λόγο δεν είχε την ανάγκη "ειδικών" (δίχως αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ιερείς και κυρίως ιέρειες) που να δέσμευαν ολόκληρο τον δημόσιο βίο. Είναι αποδεδειγμένο από την πάροδο των χρόνων ότι η δογματική θρησκεία αποτελούσε ανέκαθεν τροχοπέδη στην ελεύθερη σκέψη άρα και στην κοινωνικη΄και δημόσια ανάπτυξη. Σκεφθείτε λίγο πως ήταν τα διάφορα βασίλεια της Μεσοποταμίας, πως ήταν οι φυλές της Αμερικής, πως ήταν οι Αιγύπτιοι και πάει λέγοντας. Η πρώτη τεράστια καινοτομία των Ελλήνων ήταν η απελεύθερη από θρησκευτικούς δογματισμούς σκέψη τους, Είναι δεδομένο λοιπόν ότι με την οποιανδήποτε άλλη θρησκεία, δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει. Βέβαια θα αντιτείνει κάποιος ότι στις άλλες πόλεις κράτη που μοιράζονταν την ίδιαν θρησκεία καθώς και παρόμοιες φιλοσοφικές αντιλήψεις δίχως μεταφυσικούς περιορισμούς, Δημοκρατία δεν υπήρξε ποτέ. Σωστά, εδώ όμως έχουμε το έτερο πολύ ενδιαφέρον: ακόμη και σε ολιγαρχικές κοινωνίες, όπως η σπαρτιατική επί παραδείγματι, το πολίτευμα ήταν απείρως δημοκρατικότερο από το πιο ελαστικό θεοκεντρικό ανατολικού τύπου. Το σημαντικό που πρέπει να κατανοήσουμε εδώ είναι ότι η αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν πλήρως εναρμονισμένη με την ελεύθερη ελληνική σκέψη, δημιούργημα της οποίας ήταν η Δημοκρατία, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά και τόσα άλλα. Γι'αυτούς τους λόγους λοιπόν και η ελληνική θρησκεία δεν είχε ιερατείο: επειδή ήταν δημόσια υπόθεση, πολιτική.
Πάμε τώρα σε έναν άλλο παράγοντα. Διαβάζοντας προσεκτικά την Ιλιάδα θα διαπιστώσουμε ότι ακόμη και στις προδημοκρατικές ελληνικές κοινωνίες υπήρχαν δημοκρατικοί θεσμοί. Κατ' αρχήν οι βασιλιάδες των Αχαιών εκτός από ικανοί στον πόλενμο παρουσιάζονται και ικανοί στον λόγο και την σκέψη. Στις συνελεύσεις δε, αν και βασιλιάδες, πάντα προσπαθούν να πείσουν τους υπηκόους τους για το ορθόν των επιχειρημάτων τους. Αυτή η τακτική δεν ήταν προϊόν ανάγκης, αλλά προϊόν της συνοχής που ένοιωθαν οι Έλληνες μεταξύ τους. Γι'αυτόν τον λόγο παρατηρούμε ότι οι πόλεις κράτη σπανίως ξέφευγαν από το "κεντρικό" πολίτευμα. Τι δουλειά έχει με την Δημοκρατία αυτό θα μου πείτε; Έχει, διότι οι Αθηναίοι ήσαν Ίωνες και έβλεπαν ευατούς ως αυτόχθονες (σε σχέση με τους Δωριείς) με αποτέλεσμα να έχουν μεγαλύτερη συνοχή ως πόλη και αυτή η συνοχή επέφερε ένα αίσθημα μεγαλύτερης ισότητος. Εξάλλου, μην λησμονούμε ότι για όλους τους αρχαίους Έλληνες (ποσώ δε μάλλον για τους Ίωνες) ίσχυε η πεποίθηση ότι η πόλη προέκυψε από την ανάγκη για δικαιοσύνη. Γι'αυτόν τον λόγο παρατηρούμε ιστορικά ότι σχεδόν αδιαμαρτύρητα είχαν δεχθεί τις νομοθετικές αλλαγές του Σόλωνα ή τις ακόμη μεγαλύτερες μετέπειτα του Κλεισθένη. Γι'αυτόν τον λόγο και υποστήριζαν ότι ο τύραννος ακόμη κι αν κάνει καλό πάντα είναι τύραννος, και πάει λέγοντας (όπως ο Πεισίστρατος φερ'ειπείν, στον οποίον "χρεώνονται" αμέτρητες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Ο Πεισίστρατος όμως παρέμεινε στην Ιστορία για πάντα τύραννος). Μιας και αναφέραμε όμως την Ιλιάδα προηγουμένως, υπάρχει μέσα και το εξής εκπληκτικό: στον Κατάλογο των Πλοίων η μοναδική πόλη που αναφέρεται ως Δήμος, είναι αυτή των Αθηναίων, δείγμα ότι οι σπόροι της Δημοκρατίας προϋπήρχαν και ότι ορθώς χρεώνονται στον Θησέα τω όντι. Εάν διαβάσουμε προσεκτικά τον Επιτάφιο του Περικλέους θα διαπιστώσουμε ότι επί της ουσίας ο Περικλής δεν εξυμνεί τόσο την Πόλη, ούτε την ισχύ των Αθηναίων. Στην πραγματικότητα εξυμνεί τον τρόπο ζωής των Αθηναίων, όλα αυτά που συνέθεταν την καθημερινότητά τους, και τα οποία ήταν όλα ευεργετικά αποτελέσματα της Δημοκρατίας. Της ισχύος του Δήμου δηλαδή, του λαού...
Ένας ακόμη σημαντικότατος παράγοντας της γέννεσης της Δημοκρατίας ήταν η επαφή με τη θάλασσα, ένεκα του αισθήματος ελευθερίας που αυτή δημιουργεί. Ο Αριστοτέλης στα πολιτικά του μαρτυρεί το εξής εκπληκτικό: ότι οι κάτοικοι του Πειραιά ήταν πιο δημοκρατικοί από τους κατοίκους του Άστεως, ενώ οι κάτοικοι του Άστεως με τη σειρά τους ήταν πιο δημοκρατικοί από τους κατοίκους της Μεσογαίας! Ο σημαντικότερος παράγοντας όμως από τον οποίον όχι τόσο προέκυψε, όσο εδραιώθηκε και στην κλασική αρχαιότητα αλλά και με την πάροδο των αιώνων (και με αιώνες πλήρους απουσίας κιόλας) η Δημοκρατία ήταν το ότι οι Αθηναίοι πολίτες έβαζαν τον εαυτό του κάτω από την πόλη. Το είχε πει και ο Αριστοτέλης εξάλλου, ότι ο καθένας πρέπει να αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως μόριο της πόλης. Γι'αυτόν τον λόγο όταν ο Περικλής κατηγορήθηκε για διασπάθηση δημοσίου χρήματος (της Συμμαχίας) προκειμένου να κτίσει τον Παρθενώνα και τα τόσα άλλα μεγαλουργήματα, όταν απάντησε ότι σε μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει να έργα να μνημονευθούν ως έργα του Περικλέους και όχι των Αθηναίων, η Εκκλησία του Δήμου έκανε πίσω!
Έχω αναφέρει κατ' επανάληψιν δύο ρήσεις περί Δημοκρατίας, οι οποίες με εκφράζουν απόλυτα. Η πρώτη είναι του Βολταίρου που έλεγε ότι "διαφωνώ με αυτό που λες αλλά θα υπερασπιστώ με τη ζωή μου το δικαίωμά σου να το λές". Η δεύτερη δεν είναι ρήση, εδώ που τα λέμε, είναι συμπέρασμα: το μεγαλείο της Δημοκρατίας φαίνεται από τον τρόπου που συμπεριφέρεται στους εθχρούς της. Τον Σωκράτη δεν τον είχαν σε ιδιαίτερη εκτίμηση για πολλούς λόγους στην αρχαία Αθήνα, ο σημαντικότερος εκ των οποίων ότι (θεωρούσαν πως) διήφθηρε τους νέους. Αυτό είχε να κάνει με το ότι αρκετοί "μαθητές" του Σωκράτη ήταν ολιγαρχικών πεποιθήσεων. Φυσικά και οι ολιγαρχικοί είχαν ίσα πολιτικά δικαιώματα στην αρχαία Αθήνα, και ο Σωκράτης είχε το ελεύθερο να φιλοσοφεί κανονικά όπως και όσο ήθελε. Η καταδίκη του δε, ήρθε με μόλις 6 ψήφους διαφορά μέσα από ένα σύνολο πεντακοσίων πενήντα επτά ψηφισάντων, ενώ ακόμη και την ύστατη στιγμή του δόθηκε η ευκαιρία να δραπετεύσει, την οποίαν αρνήθηκε όμως προβαίνωντας σε μίας από τις μεγαλύτερες και συγκλονιστικότερες ενέργειες ανθρώπου, να συμμορφωθεί δηλαδή με το ψήφισμα της πόλης (διότι το Δικαστήριο ήταν η πόλη) και να πεθάνει. Αξίζει να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι η αθηναϊκή Δημοκρατία επιβράβευε την δημόσια κριτική προς αυτήν, διότι θεωρούσε ότι μόνο έτσι μπορούσε να βελτιωθεί ακόμη περισσότερο. Γενικά, στην αρχαία Αθήνα ήταν κλασικό το φαινόμενο της ελεύθερης διακίνησης ιδεών ακόμη και εις βάρος της Δημοκρατίας. Αρκεί να αναφέρουμε ότι πολλοί επιφανείς Αθηναίοι ήταν μη δημοκρατικοί (Πλάτων, Θουκυδίδης, Ξενοφών, Ισοκράτης, Αριστοτέλης κλπ), και όμως ουδείς διώχθηκε για τις απόψεις του... Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η Δημοκρατία δεν είχε ως στόχο να φέρει τα πάνω-κάτω. Η Δημοκρατία απλώς έδινε το δικαίωμα στον "άμεσα ενδιαφερόμενο" να λαμβάνει αποφάσεις για την τύχη του. Γι'αυτό και όλες οι απόψεις ήταν σημαντικές. Εξάλλου, οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνο ήταν συνηθισμένοι να ασχολούνται με σημαντικά ζητήματα αλλά για να το πάμε και λίγο παραπέρα, το θεωρούσαν αδιανόητο το να ασχοληθούν με κάτι που θεωρούσαν άχρηστο. Γι'αυτόν τον λόγο η Δημοκρατία εν τη γεννέσει της δεν θέλησε να έρθει σε ρήξη με το παρελθόν, το οποίο θεωρούσε ότι ήταν το έδαφος που είχε προετοιμάσει τη γέννεσή της. Δεν είναι συμπτωματικό ότι η Δημοκρατία διατήρησε έως και τον τίτλο του Βασιλέως. Ήταν θέμα παρελθόντος, παράδοσης, ιστορίας της πόλης. Γι'αυτόν τον λόγο κατέφευγε στον οστρακισμό πολιτικών αντιπάλων μόνο αν διέκρινε ότι είχαν αρχίσει να γίνονται επικίνδυνοι για το πολίτευμα της πόλης. Εν αντιθέσει με σήμερα που ό,τι δεν μας αρέσει από το παρελθόν προσπαθούμε να το βιάσουμε ολοκληρωτικά, είτε για να το απαλείψουμε, είτε για να το αναπροσαρμόσουμε, η αρχαία Αθήνα ήξερε ότι η μνήμη ήταν σημαντική για την συνοχή των πολιτών και για τη διατήρηση του πολιτεύματος. Γι'αυτό και στάθηκε διαχρονικά επιεικής στους αντιπάλους της.
8. Επίλογος
Η καθεαυτή Δημοκρατία είναι από τα αγαπημένα μου θέματα. Κυριολεκτικά ανεξάντλητο, μαγευτικό, μεγαλειώδες. θα μπορούσα να γράφω για μέρες μόνο για τη Δημοκρατία, κυριολεκτικά. Γι'αυτό λοιπόν και θα επιχειρήσω κάποιους "παραλληλισμούς", οι οποίοι βέβαια μοιραία έχουν βγει στην φόρα ήδη από μόνοι τους. Διότι το ερώτημα είναι σαφές: τι δημοκρατία έχουμε σήμερα τελικά;
Έχουμε μία Βουλή, της οποίας οι βουλευτές του ελληνικού λαού, οι αντιπρόσωποί του δηλαδή αποτελούν τα πλεόν χείριστα των παραδειγμάτων. Μπορεί να ακούσετε κάποιον γονιό να λέει στο παιδί του να γίνει σαν τον τάδε ποδοσφαιριστή, ουδείς όμως θα του πει να γίνει σαν τον δείνα πολιτικό. Γιατί αυτό; Πως φτάσαμε εκεί; Μα διότι απλούστατα δεν έχουμε δημοκρατία αθηναϊκού τύπου (που ήταν και η μοναδική πραγματική) αλλά... γαλλικού, βυζαντινών προδιαγραφών και εμποτισμένη με πάμπολλες κουτοπονηρίστικες νοοτροπίες-κατάλοιπα της τουρκοκρατίας. Καλώς ή κακώς, όλες οι σύγχρονες δημοκρατίες εκτιμώ πως προέρχονται από τις καταβολές της γαλλικής επανάστασης (η οποία αφενός ήταν ένα από τα μαζικότερα κύμματα τρομοκρατίας που έχουν περάσει, με εθνικό έμβλημα την γκιλοτίνα, αφετέρου άνοιξε τον δρόμο στον Ναπολέοντα που δεν φημίζεται και για τις ιδιαίτερα δημοκρατικές αντιλήψεις του). Αυτό δεν σημαίνει ότι οι θεωρητικοί της "νεογνής" γαλλικής δημοκρατίας δεν είχαν τις καλύτερες των προθέσεων. Πολλές φορές όμως αποδεδειγμένα οι προθέσεις δεν αρκούν από μόνες τους.
Προσωπικά δεν αμφιβάλλω ότι και οι δικοί μας πολιτικοί έχουν τις καλύτερες των προθέσεων, δεν αμφιβάλλω όμως εξίσου ότι απλώς παραμένουν στις καλές προθέσεις.
Διότι εν αντιθέσει με την αρχαία αθηναϊκή Δημοκρατία, όχι μόνο δεν προσφέρουν τίποτε στον ελληνικό δημόσιο βίο, αλλά παρασιτοζωούν κιόλας. Δεν ελέγχονται από κανέναν νόμο, ένεκα της βουλευτικής τους ασυλίας, η οποία τους δίνει το δικαίωμα να κάνουν ό,τι γουστάρουν και να μένουν ατιμώρητοι. Είναι ριζωμένοι στις καρέκλες τους και ξέρουν ότι με δυσκολία θα τις αποχωριστούν. Ξέρουν ότι γραφή παρανόμων δεν υφίσταται. Αρκεί ένα παίγνιον με το πολίτευμα (πχ πρόωρο κλείσιμο της Βουλής, πρόωρη διάλυση της Βουλης, προκήρυξη πρόωρων εκλογών, απειλή για μη ψήφιση του Προέδρου της Δημοκρατίας κ.ο.κ.) και όλα παραγράφονται, όλα ξεχνιώνται, όλα ξεκινούν από το μηδέν. Αντί να υπόκεινται σε νόμους βαρύτερους σε σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες πολίτες, υπόκεινται σε νόμους επιεικέστερους (πχ παραγραφή στα 5 χρόνια αντί για 10 που ισχύει για όλους τους Έλληνες πολίτες). Με διάφορα νομοθετήματά τους φτάνουν σε σημείο να θέτουν εν αμφιβόλλω ή ακόμη και υπό διαπραγμάτευση μέχρι και τον κορυφαίο Νόμο όλων των Ελλήνων, το Σύνταγμα. Τα όσα κατά καιρούς συζητάμε περί ελευθερίας έκφρασης εδώ μέσα (και αλλού) αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, μην πούμε για άλλα ακόμη χειρότερα δηλαδή. Γενικά, οι βουλευτές μας ξέρουν εκ των προτέρων ότι δεν θα λογοδοτήσουν ποτέ, ότι δεν θα βρεθούν ποτέ υπόλογοι των τεραστίων ευθυνών τους. Τουναντίον, γνωρίζουν ότι η επόμενη εκλογική αναμέτρηση θα αποτελέσει εκ νέου την κολυμβήθρα του Σιλωάμ, από την οποίαν θα βγουν αλώβητοι και με ανανεωμένη την πίστη του ελληνικού λαού, ο οποίος είναι απλώς υποχρεωμένος να ακούει τις αηδίες ότι πάντοτε φταίνει μόνο οι προηγούμενοι κλπ, κλπ.
Φυσικά, ο λαός, εμείς, εγώ κι εσύ, μόνο αμέτοχοι δεν είμαστε. Συμμετέχουμε σε όλο αυτό το διαρκές έγκλημα απαξίωσης της ίδιας μας της χώρας, του ίδιου μας του εαυτού με αναρρίθμητους τρόπους. Από το να μην ψηφίζουμε στις εκλογές ενδίδοντας στις προπαγάνδες διαφόρων επιτηδείων, από το να μην απαιτούμε τα δικαιώματά μας, από το να λέμε όλο ναι κάθε φορά που επιχειρούν να μας τον φορέσουν λιγουλάκι ακόμη. Όλοι μας θέλουμε να τηρούνται οι νόμοι, όμως δεν θα μας χάλαγε αν στην δική μας περίπτωση ο νόμος έκανε και λίγο τα στραβά μάτια.
Το να είσαι βουλευτής και γενικότερα πολιτικός είναι ύψιστο λειτούργημα του Έθνους. Ένας βουλευτής όμως δεν θα έπρεπε να απολαμβάνει των προνομίων που έχει σήμερα, αφού αυτά αποδεδειγμένα πλέον τον οδηγούν στην παρακμή. Τουναντίον, οι απολαβές του βουλευτή θα έπρεπε να είναι στην καλύτερη περίπτωση του ελληνικού μέσου όρου. Επίσης, θα έπρεπε να υπάρχουν νόμοι σοβαροί για τους βουλευτές, νόμοι φερ'ειπείν που να δημεύουν τις περιουσίες τους κατά τη διάρκεια όλης της θητείας τους στο Κοινοβούλιο, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι όσα είχαν πριν πολιτευθούν να έχουν και αφού περατώσουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στους συμπολίτες τους. Και όχι να υπάρχουν νόμοι σχετικά με βουλευτικές ασυλίες και λοιπές αθλιότητες. Έχουμε καταντήσει πλέον να ακούμε σε καθημερινή βάση για νέα σκάνδαλα ή για νέες αποκαλύψεις επί παλαιοτέρων και να μην εκπλησσόμεθα. Έχουμε εθιστεί στην παρακμιακή και πενταβρώμικη -σχεδόν σαθρή- πολιτική ζωή του τόπου. Είμαστε όλοι συνένοχοι όμως. Συνένοχοι, που κατά κύριο λόγο ασχολούμαστε με τελείως άσχετα πράγματα. Οι επικριτές της σύγχρονης δημοκρατίας κατά κύριο λόγο έχουν ένα βασικό επιχείρημα, το οποίο υποτίθεται πως είναι και αποστομωτικό κιόλας: ότι ένας αρχαίος Έλληνας δεν θα αποδεχόταν ως δημοκρατία το σημερινό πολίτευμα επειδή δεν είναι άμεση. Μα όπως είδαμε, πρακτικά ούτε καν στην Κοιτίδα της Δημοκρατίας δεν ήταν άμεση. Δεν ονομάζεις άμεση Δημοκρατία ένα πολίτευμα μόνο και μόνο επειδή χειρίζονταν απευθείας όλες τις δημόσιες υποθέσεις μόλις το 15% των κατοίκων της πόλεως. Θέλω να πω, ότι και στην αρχαιότητα όπως και σήμερα με τη Δημοκρατία ασχολούνταν λίγοι. Η σημαντική διαφορά όμως ήταν ότι την Δημοκρατία την απολάμβαναν όλοι, μηδενός εξαιρουμένου. Η διαφορά δηλαδή έγκειται στο αποτέλεσμα.
Θα ήταν παντελώς ουτοπικό να έχουμε σήμερα, μια χώρα δέκα και βάλε εκατομμυρίων κατοίκων, Δημοκρατία με αρχαίες προδιαγραφές. Δεν θα γινόταν κάθε έτος να γίνεται κλήρωση από όλον τον πληθυσμό που πληροί τις προϋποθέσεις για να βγουν οι βουλευτές, ούτε να κατανέμονται όλες οι θέσεις σε όλον τον κόσμο. Από μιαν άποψη η πλατωνική εξειδίκευση της ιδανικής πολιτείας είναι σωστή: δεν είναι εξίσου ικανοί όλοι οι άνθρωποι για όλες τις θέσεις (όπου εννοείται πως το ίδιο ισχύει και για τους πολιτικούς, μηδέ των παιδιών τους εξαιρουμένων). Άλλο πράγμα όμως το αν μπορώ ή δεν μπορώ να κάνω καλά κάτι, και άλλο το απαξιώνω ή δεν ασχολούμαι εκ των πραγμάτων. Και το πρόβλημα είναι ότι ενώ έχουμε δημοκρατία, έστω και κατ' όνομα, κάνουμε -εμείς οι ίδιοι οι πολίτες- τα πάντα για να την καταβαραθρώσουμε με κάθε δυνατό τρόπο.
Διότι είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία ασυδοσίας, όπου οι ελευθερίες δεν σταματούν ποτέ, ενώ στην μετριοπαθή Δημοκρατία της αρχαιότητας σταματούσαν εκεί που έβλαπταν (με την ευρύτερη έννοια) τον άλλον.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία όπου αν τολμήσεις να μιλήσεις και τα περισσότερα θέματα που θεωρούνται ταμπού, σε περιμένει η γενική κατακραυγή, ο κοινωνικός στιγματισμός, οι αφορισμοί.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που αποτελεί χειριστικό προνόμιο των ολίγων υποτιθέμενων εκλεκτών, οι οποίοι μας έχουν σύρει στον διεθνή διασυρμό των σκανδάλων, της μίζας και της διαφθοράς.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία όπου όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον Νόμο εκτός από εκείνους που είναι πιο ίσοι.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που ο ξερολισμός και ο αφορισμός θεωρούνται κοινωνικές αρετές, που η απαξία και η ισοπέδωση υποδηλώνουν αντίδραση στο κατεστημένο.
Το χειρότερο όμως είναι ότι είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που απλώς μας δίνει την αβάντα να γκρινιάζουμε ότι φταίνε πάντοτε μόνο οι άλλοι και ότι εμείς δεν έχουμε ποτέ ευθύνες, καθώς προσπερνάμε το θεμελιώδες κεφάλαιο της δικής μας ενεργής συμμετοχής (με οποιονδήποτε τρόπο). Κοινώς, ενώ δεν θέλουμε (ενίοτε απαξιούμε κιόλας) να κουνήσουμε το δακτυλάκι μας, στις απαιτήσεις μας δεν κάνουμε ποτέ εκπτώσεις.
Αν ερχόταν ένας αρχαίος Αθηναίος στην σύγχρονη Ελλάδα η υποτιθέμενη μη άμεση δημοκρατία που επικαλούνται κάποιοι θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα παρατηρούσε. Ίσως να μην το παρατηρούσε και καθόλου, εδώ που τα λέμε. Η επικράτεια της Αθήνας έδινε τη δυνατότητα αμέσου συνελεύσεως, ομοίως βοηθούσε και ο περιορισμένος πληθυσμός. Σίγουρα θα παρατηρούσε όμως -και φυσικά θα εντυπωσιαζόταν αρνητικότατα- από την έλλειψη ελευθέρου πνεύματος, από την θρησκευτική χειραγώγηση, από την πολιτική απαξίωση, από την ατιμωρησία των πολιτικών, από τον προκλητικό ευδαιμονικό και πλουσιοπάροχο δημόσιο βίο, από τις τεράστιες κοινωνικές αντιθέσεις, από την χρονοβόρα και συχνά-πυκνά δυσκίνητη δικαιοσύνη, από την κατακραυγή (ενίοτε όχι μόνο λεκτική) κατά των αντιθέτων φωνών. Αυτά θα έβλεπε αμέσως ένας αρχαίος Αθηναίος, αυτά που πραγματικά τον απασχολούσαν ως πολίτη, και όχι αυτά που εμείς, οι υποτιθέμενοι μορφωμένοι σύγχρονοι, θεωρούμε ότι θα έβλεπε, πάνω στην αγωνία μας να προσάψουμε στους αρχαίους τα δικά μας κουσούρια και τα δικά μας πάθη, τη δική μας αμάθεια και τους δικούς μας άρρωστους συλλογισμούς. Αν ερχόταν ένας αρχαίος Αθηναίος και τα έβλεπε όλα αυτά, το πρώτο πράγμα που θα έκανε θα ήταν... μια ερώτηση: "ΕΣΥ τι έχεις κάνει γι'αυτά;"...
Πως είναι δυνατόν να έχουμε απαιτήσεις από τη δημοκρατία μας, που είναι δημοκρατία, όταν επιχειρούμε με κάθε ευκαιρία να την απαξιώνουμε; Πως είναι δυνατόν να θέλουμε να μας σέβεται η δημοκρατία μας όταν εμείς οι ίδιοι πρώτοι την φτύνουμε κατάμουτρα; Η περιβόητη ρήση του Τσώρτσιλ ότι η δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα αλλά ας μας υποδείξει κάποιος κάποιο καλύτερο, από μιαν άποψη είναι μια χαζομάρα, περιέργως όμως κρύβει μια τεράστια αλήθεια. Διότι η δημοκρατία δεν είναι το χειρότερο πολίτευμα ένεκα των Αξιών της, αλλά ένεκα των πολιτών της. Έρχονται εκλογές αύριο μεθαύριο και πάλι θα διαβάζουμε ή ακούμε απόψεις περί αποχής κλπ. Λες και η αποχή θα καλυτερεύσει τα πράγματα. Από την άλλη, δεν τολμάμε να φτιάξουμε τη δική μας πολιτική πρόταση, διότι που να τα βάζεις με το πολιτικό κατεστημένο. Κατακρίνουμε τα ρουσφέτια αλλά περιμένουμε πως και πως τις εκλογές μπας και μπούμε στο δημόσιο. Εξοργιζόμαστε με το κράτος για τα ανεπαρκή μέτρα πυρόσβεσης, αλλά προτιμούμε να μπούμε σε καμιά εφορία ή σε κανάν δήμο από το να μπούμε στην πυροσβεστική. Τα χώνουμε πανταχόθεν για τις μίζες, αλλά κοιτάμε να φοροδιαφύγουμε με την πρώτη ευκαιρία. Και πάει λέγοντας. Και ερωτώ: είναι αυτή υπεύθυνη στάση πολιτών;
Έχουμε την εντύπωση ότι η σύγχρονες δημοκρατίες δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τις αρχαίες. Τεράστια πλάνη και το έχουμε δείξει σε παλαιότερο σεντόνι. Υπάρχουν αναρρίθμητα κοινά στοιχεία, δυστυχώς όμως η πλειοψηφία αυτών περιορίζεται στα ρνητικά. Και στην αρχαιότητα υπήρχε δουλεία και σήμερα. Ή μήπως έχετε την εντύπωση πως τυχαία η δουλειά με τη δουλεία έχουν μόλις μια θέση τόνου διαφορά; Μπορεί κανείς να σκεφτεί τον εαυτό του με τις υποχρεώσεις του να τρέχουν και με το βεβαρυμένο εργασιακό πρόγραμμα, να ασχολείται και με τα Κοινά; Τρέμουλο θα μας πιάσει και μόνο στην σκέψη, αφού θα χρειαζόμασταν μέρα με 72 ώρες για να ανταπεξέλθουμε. Και όμως θα μπορούσε να είναι τελείως διαφορετικά τα πράγματα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα -μετά την απουσία ελεύθερης σκέψης- είναι, εκτιμώ, η άποψή μας ότι η ενασχόληση με τα Κοινά σήμερα περιορίζεται στην κριτική του δημοσίου βίου και φυσικά έναν διορισμό στο δημόσιο. Καμία σχέση. Ενασχόληση με τα Κοινά είναι και η ψήφος στις εκλογές. Είναι και η πολιτική κρίση, αντί της κομματικής που αποτελεί σύγχρονη μάστιγα του πολιτικού βίου. Είναι η καταγγελία του παρανόμου, δίχως αυτό να συνεπάγεται το προσφιλές ελληνικό σπορ της δικομανίας. Συμμετοχή στα Κοινά είναι και η καταβολή των προβλεπομένων φόρων, δίχως αυτό να σημαίνει και την αποδοχή των υπερβολικών και παράλογων φόρων. Συμμετοχή στα Κοινά είναι η προστασία των δασών και των δημοσίων χώρων και κτιρίων. Συμμετοχή στα Κοινά είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συμπολιτών μας. Όλα αυτά και πολλά πολλά άλλα δημιουργούν την σωστή Δημοκρατία, αυτήν που θα ωφελήσει όλους τους πολίτες.
Εν κατακλείδι, δεν μπορούμε να έχουμε την απαίτηση η δημοκρατία μας να μας φέρεται σωστά όταν εμείς της φερόμαστε ωσάν το χειρότερο σκουπίδι. Ναι, έχουμε δημοκρατία αλλά επιδέχεται βελτιώσεις. Και οι βελτιώσεις δεν έρχονται από πλάνες τύπου "δεκεμβριανών", ούτε με υποτιθέμενες αποχές και τα τοιαύτα, αλλά από την ενεργό συμμετοχή και την πολιτική ευσυνειδησία.
Όλων μας.
Χαίρετε.
(πηγές: Η Αθηναϊκή Δημορατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Γ.Ρούσου, Αρχαία Δημοκρατία για πάντα νέα, Εκδόσεις Γκοβόστη
H.D.F. Kitto, Οι Έλληνες, Εκδόσεις Κάκτος)
Άρξασθε...
Έχω διαπιστώσει ότι συχνά πυκνά η Δημοκρατία αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων σε πολλούς και διάφορους κύκλους, ένας εκ των οποίων και τα βλογς φυσικά. Οι λόγοι, πάμπολλοι: οι μίζες των πολιτικών, η τρυφηλή ζωή τους, οι μισθοί και οι λοιπές διευκολύνσεις που έχουν κλπ.
Κατ' εμέ, αν και οι αφορμές είναι σωστές κι αποδεκτές, αποτελούν εσφαλμένη αφετηρία για μια κουβέντα περί Δημοκρατίας, κι αυτό διότι η Δημοκρατία είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από όλα αυτά. Αν ξεκινήσουμε να μιλάμε περί Δημοκρατίας με βάση τις μίζες, θα μείνουμε στις μίζες, εν ολίγοις. Επιβάλλεται λοιπόν να δούμε το θέμα σφαιρικά, διότι έχουμε καταντήσει πλέον αυτό που επικαλούμαστε σχεδόν όλοι σε καθημερινή βάση να μην το γνωρίζουμε. Και φυσικά, για να κατανοήσουμε τι ακριβώς σημαίνει Δημοκρατία θα πρέπει να μάθουμε πως ακριβώς ήταν η Δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα, τη γεννέτειρα της Δημοκρατίας (και όχι μόνο). Προτού προχωρήσουμε παρακάτω ας θυμηθούμε μερικά πραγματάκια που είχαμε αναπτύξει εδώ πέρα προ καιρού, και είχαν να κάνουν με κάποια διαχρονικά κι επαναλαμβανόμενα φαινόμενα της Δημοκρατίας τότε και σήμερα. Τα όσα είχα γράψει τότε είχαν ως σκοπό να καταδείξουν ότι και τότε υπήρχαν δυσλειτουργίες και τώρα. Το πρόβλημα είναι ότι τα τότε μειονεκτήματα ήταν απείρως μικρότερα σε σχέση με σήμερα, αν και οι λόγοι γι'αυτό είναι κυριολεκτικώς αμέτρητοι.
Το θέμα είναι πως για να κατανοήσουμε τον όρο Δημοκρατία θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε άλλους πολύ σημαντικούς όρους, οι οποίοι συνήθως περνούν απαρατήρητοι. Τι ήταν η Δημοκρατία λοιπόν; Αθηναϊκή Δημοκρατία φυσικά...
1. Πολιτικά Δικαιώματα
Ήταν το πολίτευμα στο οποίο είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι της πόλεως, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν πολίτες, ότι διατηρούσαν τα πολιτικά τους δικαιώματα δηλαδή. Για να καταλάβετε τι ακριβώς σήμαινε τότε ο όρος "πολιτικά δικαιώματα" αρκεί να αναφέρουμε ότι η ατιμία, ήτοι η στέρηση των πολιτκών δικαιωμάτων ήταν η χειρότερη επιβολή ποινής μετά τον οστρακισμό (την εξορία δηλαδή), ποινές οι οποίες είχαν τον εξής σκοπό: ο μεν οστρακισμός σου στερούσε τη δυνατότητα να είσαι στην πατρίδα σου, η δε ατιμία τη δυνατότητα να μπορείς να προσφέρεις. Σημειωτέον δε, όσοι πολίτες δεν προσέφεραν στην Πόλη τους αποκαλούνταν αχρείοι, δηλαδή άχρηστοι (κάτι που θίγει και ο Περικλής στον Επιτάφιο, για τους οποίους προσδιορίζει ότι δεν πρόκειται για φυλήσυχους παρά για άχρηστους). Προκειμένου λοιπόν να κατανοήσουμε τι πραγματικά σημαίνει η Δημοκρατία θα πρέπει να ξέρουμε ποια η σχέση της με τα πολιτικά δικαιώματα. Μην βιαστείτε να το θεωρήσετε άχρηστη πληροφορία, διότι αν σκεφτείτε πόσοι ψήφοι πάνε χαμένοι σε κάθε εκλογές, καθώς επίσης με πόσους ψήφους επί του όλου βγαίνει κάθε κόμμα, θα καταλάβετε καλύτερα τη σημασία. Σημειωτέον, ότι οι Αθηναίοι πολίτες δεν είχαν ίσα δικαιώματα για όλες τις θέσεις που υπήρχαν στην Δημοκρατία, και το τονίζω αυτό διότι είθισται να υπάρχει μια παρανόηση περί του αντιθέτου. Δηλαδή ναι μεν οι άντρες είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στην Εκκλησία του Δήμου από την ενηλικίωσή τους κι έπειτα, δεν είχαν τη δυνατότητα όμως να εκλεχθούν (κληρωτοί ή αιρετοί για την ακρίβεια) στρατηγοί ή ηλιαστές πριν από το εξηκοστό και τριακοστό έτος της ηλικίας τους αντίστοιχα, όπου ακόμη κι αυτό ίσχυε και υπό άλλες προϋποθέσεις, όπως το να πίστευαν στους πατρώους θεούς, να μην είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα, να μην χρώσταγαν στην πόλη κλπ. Από μελέτες έχει προκύψει (έστω και προσεγγιστικά) ότι από το σύνολο των ανθρώπων στην Αθήνα, μόλις το 15% πρέπει να ήταν Αθηναίοι πολίτες. Περί το 55% ήταν οι πολίτες με τις οικογένειές τους, κάπου στο 15% ήταν μέτοικοι και το υπόλοιπο 30% εικάζεται ότι ήταν δούλοι. Οπότε -για να ξεκινήσουμε από τα "βαρειά"- καταλαβαίνετε πόσοι χειρίζονταν τις δημόσιες υποθέσεις. Και όμως, ήταν υπεραρκετοί. Μην προτρέχουμε όμως.
Η Δημοκρατία είχε δηλαδή μία δομή τέτοια, όπου σε κάθε περίοδο της ζωής του ο Αθηναίος πολίτης αποκόμιζε συγκεκριμένες εμπειρίες και γνώσεις, οι οποίες του ήταν απαραίτητες για όλα τα περαιτέρω. Σημαντικό είναι σε αυτό το σημείο να δούμε πως όριζε τον πολίτη ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του: για την Δημοκρατία, πολίτης είναι εκείνος που μετέχει της εξουσίας, ως εκκλησιαστής (μέλος της Εκκλησίας του Δήμου) και δικαστής (μέλος ηλιαστικού δικαστηρίου) και εξηγεί την άποψή του τονίζοντας ότι ο εκκλησιαστής και ο δικαστής είναι άρχοντες, και μάλιστα οι ανώτεροι όλων. Γενικότερα για όλα τα πολιτεύματα, πολίτης είναι εκείνος που δικαιούται να αναλαμβάνει λειτούργημα με διασκεπτική και δικαστική εξουσία.
Κατ΄αρχήν εδώ μας λύνεται μια σημαντικότατη απορία, επί της οποίας υπάρχει μια διαχρονική παρανόηση: οι αθηναίες γυναίκες δεν ήταν πολίτες επειδή δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής στα δικαστήρια και στη Εκκλησία του Δήμου και όχι το αντίθετο κατά το οποίο επειδή δεν ήταν πολίτες δεν είχαν το δικαίωμα συμμετοχής (δεν ξέρω αν καταλάβατε τη διαφορά). Το γιατί οι γυναίκες (οι οποίες μόνο υποβαθμισμένες δεν ήταν στην αρχαιότητα παρά τα όσα θρυλούνται) δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα αν και είναι μεγάλη ιστορία, μέσες άκρες μπορούμε να πούμε ότι είχε να κάνει με τους πολέμους κατά κύριο λόγο. Ας μην ξεφεύγουμε όμως.
Στο ευρύτερο πλαίσιο των πολιτικών τους δικαιωμάτων λοιπόν οι Αθηναίοι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι ανά τακτά χρονικά διαστήματα τα οποία όριζε ο Νόμος να συμμετέχουν στα Κοινά, με πλήρη προσήλωση στα καθήκοντά τους, τα οποία εθεωρούντο ιερά κιόλας. Σε γενικές γραμμές αυτά είτε τα ξέρετε, είτε τα έχετε ακουστά εκτιμώ. Το θέμα είναι ότι από αυτά πηγάζουν όλα τα επόμενα κι εδώ ακριβώς είναι το σημαντικό: αφενός για να διασφαλιστεί η ισονομία των πολιτών, αφετέρου για να αποφευχθούν τυχόν "περίεργα" φαινόμενα, οι Αθηναίοι έλαβαν τα μέτρα τους με μία σειρά από πρόνοιες και νομοθετήματα... Όχι ακόμη όμως!
2. Ο Δήμος
Ολοι τον έχουμε τουλάχιστον ακουστά. Δυστυχώς όμως δεν ξέρουμε τι σήμαινε η λέξη στην αρχαιότητα. Στην πραγματικότητα, όποτε διαβάζουμε για τον Δήμο στην αρχαιότητα διαβάζουμε για την Εκκλησία του Δήμου, όχι για το σύνολο του λαού δηλαδή. Εδώ υπάρχει όμως ένα πολύ σημαντικό στοιχείο: ο Δήμος ήταν επιφορτισμένος για ολόκληρη την πόλη, άρα μέσω του Δήμου λοιπόν -ίσως κατά το μαζί με τον βασιλικό ποτίζεται και η γλάστρα- πρακτικά συμπεριλαμβάνεται και το υπόλοιπο του λαού της πόλεως. Ο διαχωρισμός όμως εξακολουθεί να υφίσταται: πρακτικά Δήμος σήμαινε Εκκλησία του Δήμου. Εξάλλου όπως λέει κι ο Αριστοτέλης "πολίτευμα (πολιτεία) είναι η οργάνωση του κράτους (πόλεως τάξις) και των άλλων αρχών και μάλιστα εκείνης που εξουσιάζει τα πάντα (της κυρίας των πάντων). Ανώτατη αρχή είναι παντού η κυβέρνηση (κύριον πανταχού το πολίτευμα). Συγκεκριμένα στις δημοκρατικές πόλεις εξουσιάζουσα αρχή (κύριος) είναι ο δήμος, στις δε ολιγαρχικές οι ολίγοι". Σε αυτό το σημείο λοιπόν ξεκαθαρίζει μια δεύτερη παρανόηση: στην Δημοκρατία δεν συμμετείχαν πάντοτε όλοι οι πολίτες, είχαν όμως όλοι τη δυνατότητα να συμμετάσχουν. Και το ακόμη καλύτερο είναι ότι όσοι δεν συμμετείχαν εκ των πραγμάτων καλύπτωνταν πλήρως από εκείνους που συμμετείχαν. Γιατί; Μα διότι ο Δήμος είχε κατά νου μόνο το κοινό καλό. Αυτό κρατήστε το διότι θα μας χρειαστεί...
3. Τα Κοινά
Να μία ακόμη πολύ ενδιαφέρουσα λέξη: Κοινά (πάντοτε με κεφαλαίο κάππα). Ποια ήταν όμως τα Κοινά; Για να μην τα πολυλογούμε... τα πάντα. Ο,τιδήποτε είχε να κάνει με τη δημόσια ζωή. Οι Εκκλησία του Δήμου ήταν το υπέρτατο από όλα τα Κοινά. Η συμμετοχή στα δικαστήρια ήταν συμμετοχή στα Κοινά. Η συντήρηση των πολεμικών πλοίων ήταν Κοινά. Η διοργάνωση μιας εορτής, η παρακολούθηση μιας τραγωδίας, η ανέγερση ενός δημοσίου κτιρίου και τόσα άλλα, ήταν όλα Κοινά. Ο λόγος που ονομάστηκαν Κοινά είναι προφανής: αφορούσαν όλους. Βέβαια, εν αντιθέσει με σήμερα αφορούσαν τους πάντες όχι επειδή απλώς προορίζονταν για τους πάντες αλλά επειδή συμμετείχαν όλοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Επειδή λοιπόν η συμμετοχή στα Κοινά ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος των δημοκρατικών διαδικασιών, αχρείος ήταν όποιος δεν συμμετείχε σε αυτά. Ποιες ήταν όμως οι "θέσεις", τα "αξιώματα" των Κοινών; Συνοπτικά (και σας συνιστώ να μην τις προσπεράσετε διότι έχουν πολύ ζουμί): η Ηλιαία, η Βουλή, ο Άρειος Πάγος, οι Άρχοντες (Άρχων, Πολέμαρχος, Βασιλεύς, Θεσμοθέται), οι Άρχοντες επί το Πολεμικόν (Στρατηγοί, Ταξίαρχοι, Ίππαρχοι, Φύλαρχοι, Ίππαρχος εις Λήμνον, Καταλογείς, Επιμεληταί νεωρίων, Αποστολείς, Ναυπηγοί, Αρχιτέκτονες επί τας ναύς, Ταμίας των Τριηροποιών), επίσης οι Ένδεκα, Αθλοθέται, Ελληνοταμίαι, Ταμίαι της Αθηνάς, Ταμίαι των άλλων θεών, Πωληταί, Αποδέκται, Λογισταί, Συνήγοροι, Ιερών επισκευασταί, Αστυνόμοι, Αγορανόμοι, Μετρονόμοι, Σιτοφύλακαι, Επιμεληταί του εμπορίου, Ιεροποιοί, Ιεροπιοί κατ' ενιαυτόν, Ιεροποιοί επί τα εκθύματα, Οι επί το θεωρικόν, Θεσμοθέται, Εισαγωγείς, Οδοποιοί, ενώ υπήρχαν και ο Ταμίας της Παράλου, Ταμίας της Άμμωνος, Δήμαρχος εις Πειραιά, Άρχων εις Σαλαμίνα, Ταμίας των Στρατιωτικών, Ο επί τη διοικήσει. Δεν τελειώνουμε εδώ όμως: υπήρχαν οι Τετταράκοντα, οι Ναυτοδίκαι, οι Ξενοδίκαι, οι Διαιτηταί, οι Εισαγωγείς, οι Επιμεληταί Μυστηρίων και πάει λέγοντας. Σκεφτείτε λοιπόν ότι όλοι αυτοί ήταν καθημερινοί Αθηναίοι πολίτες, οι οποίοι ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της θέσης που αναλάμβαναν είχαν και τις αντίστοιχες δυνατότητες, ευθύνες αλλά και περιορισμούς. Εδώ ξεκινάει να έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον το πράγμα ιδίως ως προς τις ευθύνες και τους περιορισμούς, και θα επιλέξουμε να ξεκινήσουμε από το τέλος...Πριν απ'αυτό όμως, να αναφέρω και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα (αν και ανεπιβεβαίωτη) εκδοχή που διά της τεθλασμένης αναφέρεται στα Κοινά: οι αρχαίοι αποκαλούσαν ιδιώτη όποιον ενδιαφερόταν μόνο για το τομάρι του αντί για το κοινό καλό, για την πόλη. Κατά μιαν εκδοχή, το αγγλικό idiot που ω; γνωστόν μεταφράζεται ως ηλίθιος προέρχεται από το ιδιώτης των αρχαίων. Αν σκεφτούμε τη σημασία της λέξης ηλίθιος σε συνδυασμό με την απαξίωση προς όσους αδιαφορούσαν για την πόλη, συμπεραίνουμε πως η προέλευση της λέξης idiot μόνο τυχαία δεν είναι.
4. Οι περιορισμοί
Ένας βουλευτής περιοριζόταν από την μία και μοναδική θητεία στην Βουλή, η οποία για κάποιους λόγους μετά από χρόνια έγινε δύο θητείες, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα ήταν συνεχόμενες, ενώ η θητεία στην Βουλή ήταν μονοετής και προϋπέθετε καθημερινή ενασχόληση αυστηρά και μόνο με τα Κοινά. Ομοίως, κάθε θέση μέσα στο δημοκρατικό πολίτευμα διέφερε ως προς τις υπόλοιπες. Το παράδειγμα των βουλευτών όμως είναι αυτό που μας ενδιαφέρει (είχα, δεν είχα, αποκαλύφθηκα ως προς τον σκοπό του σεντονιού...). Βέβαια οι περιορισμοί δεν σταματούσαν εκεί. Τουναντίον, κάπου εκεί ξεκίναγαν: αν είχες λιποτακτήσει, αν είχες ρίξει την ασπίδα σου, αν κακοποιούσες τους γονείς σου, αν είχες σπαταλήσει την περιουσία σου αυτομάτως δεν πληρούσες τις προϋποθέσεις να γίνεις βουλευτής. Επίσης, κάθε νέα Βουλή περνούσε δοκιμασία από την απερχόμενη, η οποία έκρινε έναν προς έναν κάθε βουλευτή της νέας Βουλής και είχε φυσικά το δικαίωμα να απορρίψει κάποιον αν έκρινε ότι αυτό ήταν το σωστό για την πόλη. Ένας άλλος περιορισμός ήταν ότι ο βουλευτής απαγορευόταν να ασχολείται με ο,τιδήποτε άλλο πέραν των Κοινών, γι'αυτόν τον λόγο και ελάμβανε ημερήσια αποζημίωση η οποία ανερχόταν στο ήμισυ του εργατικού ημερομισθίου, λίγο παραπάνω δε κατά το διάστημα της πρυτανείας τους (5 και 6 οβολούς (1 δραχμή) αντίστοιχα). Φυσικά σιτίζονταν με δημόσια έξοδα, διέμεναν στα αντίστοιχα δημόσια κτίρια και τηρούσαν επακριβώς το -πολλές φορές- σχεδόν εξοντωτικό εργασιακό ωράριό τους. Δυστυχώς βουλευτικός όρκος δεν μας έχει σωθεί παρά μόνο αποσπασματικά. Αν κρίνουμε όμως από τον ηλιαστικό όρκο, μπορούμε να μαντέψουμε κάποια πράγματα. Ένας Ηλιαστής λοιπόν δεσμευόταν να ψηφίζει σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα, κατά συνείδηση και δίχως φόβο, όφειλε να προσέχει εξίσου τις απόψεις των αντιδίκων και να μην δέχεται δώρα. Επίσης δεν επιτρεπόταν να ψηφίσει υπέρ της καταργήσεως χρέους, διανομής ακινήτου περιουσίας, ανακλήσεως εξορίστων, παράνομης εξορίας καθώς και απελάσεως μετοίκου παρά τους νόμους και τα ψηφίσματα (το ξέρω ότι όλα αυτά σας... παραπέμπουν σε διάφορα σύγχρονα. Σιγά μην τα έγραφα τυχαία...). Άρα αν αυτά (και πολλά άλλα) ίσχυαν για τους Ηλιαστές, μπορούμε να φανταστούμε πόσα ακόμη ίσχυαν και για τους βουλευτές. Σε αυτό το σημείο θα αναφέρω έναν ακόμη εξαιρετικά σημαντικό περιορισμό, ο οποίος δεν ήταν μόνο των βουλευτών αλλά του Δήμου ολόκληρου: η επονομαζόμενη γραφή παρανόμων. Τι ήταν αυτή; Ας υποθέσουμε ότι σε κάποια συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου διαπιστωνώταν ότι η σωστή και ενδεικνύμενη λύση για την πόλη απαγορευόταν από κάποιο ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου. Ο ρήτωρ αναλογιζόμενος τον κίνδυνο και της... δικής του καταστάσεως (υπήρχε πρόστιμο), ζήταγε την άδεια να προτείνει κάτι, ή να φέρει προς συζήτηση ένα θέμα παράνομο. Έκανε μια σύντομη ανάπτυξη περί του που αποσκοπούσε καθώς και ότι αυτό που είχε κατά νου δεν ισοπέδωνε τα πάντα παρά λίγο παρέκκλινε από τα Νόμιμα. Αυτή η προσπάθεια εξασφάλισης άδειας να συζητηθεί κάτι παράνομο ήταν η γραφή παρανόμων. Στην συνέχεια αν ο Δήμος ενέκρινε, η συζήτηση προχωρούσε. Αν όχι, τότε εξεταζόταν κάποια άλλη λύση. Για την ιστορία, γραφή παρανόμων στην αρχαία Αθήνα συζητείτο κατά κύριο λόγο όταν οι Αθηναίοι ήταν στριμωγμένοι, με κάποιον τρόπο. Σε καμία περίπτωση όμως κατ' επανάληψιν. Σημειωτέον δε, ότι ουδείς είχε το δικαίωμα να προτείνει κάτι παράνομο τρεις φορές, αφού την τρίτη φορά καταδικαζόταν σε ατιμία.
5. Οι ευθύνες
Για να γίνουν κατανοητές οι ευθύνες που αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι Αθηναίοι κατά την ενασχόλησή τους με τα Κοινά θα πρέπει πρώτα να έχουμε κατανοήσει πλήρως τα περί πολιτικών δικαιωμάτων που γράψαμε στην αρχή, ειδικότερα δε τα περί αχρείων. Κατ' αρχήν η Βουλή είχε τη δυνατότητα με ψήφισμα να αποβάλει μέλος της, το οποίο είχε διαπράξει αξιόποινες πράξεις (ευτυχώς δεν υπήρχε βουλευτική ασυλία τότε). Η εν λόγω ψηφοφορία ονομαζόταν εκφυλλοφορία, κι αυτό διότι ως ψήφους χρησιμοποιούσαν φύλλα ελιάς, τα οποία ως γνωστόν ήταν ιερά, τουτέστιν η αποβολή του βουλευτή γινόταν με πλήρη επισημότητα και παρουσία της προστάτιδος θεάς. Στο τέλος της θητείας της κάθε Βουλή λογοδοτούσε στον αθηναϊκό λαό για ολόκληρο το έργο της. Αν διαπιστώνονταν σοβαρές παραλείψεις, ιδίως στο πρόγραμμα κατασκευής πολεμικών πλοίων, ο Δήμος δεν της απένεμε την καθιερωμένη τιμητική διάκριση, ένα χρυσό στεφάνι δηλαδή, ενώ αν προέκυπταν ατομικές ευθύνες βουλευτών, αυτές ελέγχονταν από τη δικαιοσύνη. Με τα σημερινά δεδομένα θα λέγαμε ότι "τους έκαναν τα μούτρα κρέας", αν όμως αναλογιστούμε ότι για ολόκληρους Ολυμπιακούς Αγώνες ο νικητής -χάριν του οποίου έως και τείχη γκρεμίζονταν- ελάμβανε ένα στεφάνι ελιάς, τότε καταλαβαίνετε πόσο σημαντικό ήταν για το ήθος και την αξιοπρέπεια ενός αρχαίου Αθηναίου η μη απονομή του χρυσού στεφάνου για τη Βουλή (και όχι ένα ανά βουλευτή, ως θα γινόταν σήμερα φυσικά), αφού θα ήταν μέλος μιας Βουλής πιθανώς ατιμασμένης και ακόμη χειρότερα αχρείας. Εννοείται ότι αντίστοιχοι "όροι" ίσχυαν για κάθε θέση μέσα στην αθηναϊκή Δημοκρατία. Τεράστιο ενδιαφέρον όμως έχει να εξετάσουμε και το πως ελάμβαναν τα μέτρα τους οι Αθηναίοι και σε άλλες περιπτώσεις. Οι οικονομικοί διαχειριστές (πάσης φύσεως) ήταν υποχρεωμένοι να υποβάλλουν 9 φορές τον χρόνο (δηλαδή στο τέλος κάθε πρυτανείας) τους λογαριασμούς τους στη Βουλή, και οι οποίοι ελέγχονταν από Λογιστές και Συνηγόρους. Παράλληλα, κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να υποβάλλει αίτημα εισαγγελίας κατά άρχοντος για παράβαση νόμου, το οποίο εξεταζόταν ενδελεχώς για υπεξαίρεση, παρανομία ή οποιοδήποτε άλλο αδίκημα. Η οικονομική έκθεση των αρχόντων (λόγος) επέφερε τον απολογισμό, την λογοδοσία, και γενικώς τους καθιστούσε υπολόγους. Όσοι δεν συμμορφώνονταν διώκονταν με εισαγγελία ή με γραφήν αλογίου. Εννοείται ότι όσι βρίσκονταν ένοχοι οικονομικών ατασθαλιών παραπέμπονταν με αντίστοιχη γραφή για το αδίκημά τους, πχ γραφή κλοπής δημοσίων χρημάτων, δώρου, αδικίας κλπ. Ο ένοχος καταδικαζόταν ανάλογα με το μέγεθος της ζημίας που είχε προκαλέσει στο δημόσιο, της καταχρήσεως κλπ. Συνήθως η αποζημίωση του δημοσίου έφτανε έως και το δεκαπλάσιο του αρχικού ποσού. Μέχρι να εκδοθεί η τελική απόφαση ο κατηγορούμενος δεν είχε δικαίωμα να εξέλθει από την πόλη, να μεταβιβάσει τα περιουσιακά του στοιχεία, να υιοθετηθεί, ενώ έχανε και το δικαίωμα να προτείνει άλλον άρχοντα για επιβράβευση ένεκα καλής άσκησης των καθηκόντων του.
6. Τα προνόμια
Ως είναι αυτονόητο, όταν η πόλη είχε από 'σένα την απαίτηση να ασχολείσαι για το κοινό καλό, σου παρήχε και όλα όσα απαιτούσε ότι θα σε βοηθούσαν να ανταπεξέλθεις των καθηκόντων σου. Ένα απ'αυτό ήταν η βουλευτική αποζημίωση, την οποίαν πρακτικά δεν είχαν ανάγκη οι βουλευτές οι οποίοι ουσιαστικά δεν είχαν έξοδα, την είχαν όμως οι οικογένειές τους. Ένα άλλο ήταν η παραχώρηση προνομιακών (τιμητικών) θέσεων στα θέατρα. Αυτό συνέβαινε επειδή ο βουλευτής επιτελούσε πραγματικά έργο σοβαρό και άκρως σημαντικό (μεταξύ άλλων και δικαστικής φύσεως ενίοτε), άρα ο βουλευτής έπρεπε να νοιώθει το προνόμιο υπό την έννοια ότι δεν θα τον διακατείχε το παραμικρό αίσθημα αδικίας που θα μπορούσε να του αποσπά την προσοχή από τα Κοινά. Παράλληλα, έφεραν στεφάνι από μύρτα καθώς και διακριτικό ορισμένων αρχόντων, ενώ η υποχρεωτική ενασχόλησή τους με τις δημόσιες υποθέσεις επέφερε κατά τη διάρκεια της θητείας τους την απαλλαγή τους από την στρατιωτική υπηρεσία. Επίσης, ως προαναφέραμε, οι βουλευτές βρίσκονταν υπό την πλήρη πρόνοια της πόλης: σιτίζονταν με έξοδα του κράτους, διέμεναν σε κτίρια του κράτους, ενώ η παρακώλυσή τους με οιονδήποτε τρόπο ήταν απλά εκτός σκέψης του οποιουδήποτε Αθηναίου. Ως είναι αυτονόητο -και που ήδη θίξαμε- τα βουλευτικά προνόμια ήταν αντισταθμιστικά για τα μεγάλα και σοβαρά καθήκοντα του βουλευτή, όπερ μεθερμηνευόμενο ότι δεν αποτελούσαν δέλεαρ για να γίνει κάποιος βουλευτής και δη, ισοβίως.
Σε αυτό το σημείο θέλω να αναφέρω μερικές επιπλέον σημαντικές λεπτομέρειες περί της Βουλής. Κατ' αρχήν η Βουλή τότε ήταν όμτι και σήμερα: ήταν ο θεσμός που αντιπροσώπευε τις φυλές και τους δήμους, 'εχοντας τόσο διοικητικές, όσο και εκτελεστικές καθώς και δικαστικές αρμοδιότητες. Αρχικά οι βουλευτές αναδεικνύονταν με κάποια υποτυπώδη εκλογή: Προκειμένου όμως να αντιμετωπισθούν προβλήματα "υπεραντιπροσώπευσης" συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, το σύστημα εκλογής άρχισε να τροποποιείται με τον καιρό. Ενδιαφέρον σύστημα ήταν το εξής: κάθε φυλή προέκρινε 500 υποψηφίους, από τους οποίους γινόταν κλήρωση και προέκυπταν οι 50 βουλευτές της φυλής. Ακόμη και αυτή η διαδικασία όμως επειδή είχε την αρχική εκλογή, αντιμετωπίσθηκε με καχυποψία από τους Αθηναίους με αποτέλεσμα να καταλήξει σε εξολοκλήρου κλήρωση των Βουλευτών, με όρους που ήδη έχουμε περιγράψει. Σημαντικότατο στοιχείο που αντιμετώπιζαν οι βουλευτές ήταν και το εξής: εν αντιθέσει με σήμερα, η Βουλή δεν μπορούσε να κάνει το παραμικρό άνευ εγκρίσεως της Εκκλησίας του Δήμου, η οποία φυσικά δινόταν κάθε φορά και όχι άπαξ ανά τετραετία... Επίσης, ναι μεν η Βουλή συνεδρίαζε στο Βουλευτήριον, όμως ανάλογα με την περίσταση ή την υπόθεση μπορούσε να συνεδριάσει στον Ναύσταθμο (αν επρόκειτο για ναυτικό θέμα), στο Ελευσίνιο της πόλεως (εάν επρόκειτο για τα Μυστήρια) και πάει λέγοντας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η συνεδρίαση των Βουλευτών στον Πειράιά, ενόπλων κιόλας, μετά την ήττα στην Χαιρώνεια. Επίσης, αναφορικά με την ισότιμη εκπροσώπηση των φυλών και των δήμων στη Βουλή, ο Κλεισθένης προέβη στην εξής εκπληκτική καινοτομία προκειμένου να μην υπάρχουν διακρίσεις: χώρισε όλη την επικράτεια της Αθήνας σε τρείς τομείς, το άστυ, τη μεσογαία και τα παράλια. Στην συνέχεια δημιούργησε όχι τελείως αυθαίρετα 10 φυλές τις οποίες κατένειμε στους τρεις τομείς. Για παράδειγμα η Αιαντίς βρισκόταν κατά το έν τρίτον στο άστυ, κατά το εν τρίτον στα παράλια και κατά το εν τρίτον στη μεσογαία. Αυτές είναι και οι περιβόητες τριττύες. Κάθε φυλή λοιπόν κλήρωνε 50 βουλετές, οι οποίοι είχαν ισότιμα πολίτες από κάθε δυνατό κοινωνικό στρώμα.
Λοιπόν, τα λέμε καλά ως εδώ; Εκτιμώ πως ναι. Ας πάμε όμως τώρα σε μερικούς άλλους παράγοντες δίχως τους οποίους Δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει.
7. Παράγοντες της Δημοκρατίας
Έχετε αναλογιστεί ποτέ ότι δίχως την ύπαρξη της δουλείας, Δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει; Προσοχή, διότι εδώ υπάρχουν παρανοήσεις: δούλοι υπήρχαν σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη. Δημοκρατία υπήρχε μόνο στην Αθήνα όμως (και εν συνεχεία και στις πόλεις της Αθηναϊκής Συμμαχίας). Αυτό κατ' αρχήν αποδεικνύει ότι οι δούλοι δεν ήταν αποκλειστική προϋπόθεση για τη δημιουργία Δημοκρατίας, υπό την έννοια ότι αν δεν υπήρχαν αυτοί οι Αθηναίοι θα δούλευαν περισσότερο κλπ. Αυτά είναι μυθεύματα της φαντασίας που δεν ισχύουν (και είναι για ξεχωριστό σεντόνι). Από την άλλη όμως είναι κοινώς αποδεκτό πλέον ότι οι δούλοι αποτέλεσαν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες ακριβώς επειδή συνέβαλαν σε μια σταθερή κοινωνική δομή εντός της πόλεως. Ένας διαχρονικός και κλασικός αφορισμός κατά της Δημοκρατίας έχει να κάνει με το ότι είναι οξύμωρο στη γεννέτειρα της Δημοκρατίας να υπήρχε δουλειά. Και όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τον εξής απλούστατο λόγο: η πλειοψηφία των δούλων (πρακτικά όλοι πλην όσων δούλευαν στα λατομεία) είχε βιοτικό επίπεδο πολλάκις καλύτερο από πολίτες άλλων μη δημοκρατικών πόλεων της ελληνικής επικράτειας, πόσω δε μάλλον από δούλους άλλων πόλεων. Ενδεικτικά να αναφέρω ότι στην αρχαία Αθήνα σε πάμπολλες περιπτώσεις οι παιδαγωγοί ήταν δούλοι, ομοίως οι Αστυνόμοι, οι Τραπεζίτες και πάει λέγοντας. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι οι δούλοι είχαν ειδική νομοθεσία, κατά την οποίαν (μεταξύ άλλων) η δολοφονία δούλου αποτελούσε ιεροσυλία. Επιπρόσθετα όμως, περί της δουλείας υπάρχει και μία σημαντικότατη παρανόηση από τους σύγχρονους, οι οποίοι θεωρούν ότι ο ελεύθερος χρόνος των Αθηναίων πήγαζε από την ύπαρξη δούλων. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει σε καμία περίπτωση: το ότι και η δουλεία συνέβαλε στον ελεύθερο χρόνο των πολιτών ισχύει. Όμως έχουμε λησμονήσει ότι οι αρχαίοι Έλληνες εκ των πραγμάτων δεν είχαν ιδιαίτερα πολλά πράγματα να τους απασχολούν σε επίπεδο ατόμου. Δεν είχαν ανάγκη να τρέξουν να πληρώσουν λογαριασμούς, να εξοφλήσουν δόσεις, να βελτιώσουν το αυτοκίνητο κλπ. Με λίγα λόγια, οι περισσότερες ενασχολήσεις που έχουμε εμείς σήμερα στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν, και αυτός ηταν ο σημαντικότερος λόγος που υπήρχε τόσος ελεύθερος χρόνος στην αρχαιότητα (γι'αυτό και μπορούσαν να ασχολούνται με τόσα και τόσα, όπως η φιλοσοφία, τα Κοινά, τα μαθηματικά κλπ). Γι'αυτόν τον λόγο η κοινωνική συναναστροφή (πχ στην Αγορά) ήταν κυριολεκτικά επιβεβλημένη. Και φυσικά, γι'αυτόν τον λόγο η μη συμμετοχή στα Κοινά ήταν αδικαιολόγητη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πολίτες με το πιο βεβαρυμένο "εργασιακό πρόγραμμα" ήταν οι αγρότες, γι'αυτό και υπήρχε μεγαλύτερη κατανόηση προς ετούτους όταν δεν ήταν σε θέση να ασκήσουν τα πολιτικά τους καθήκοντα... Και τέλος, αναφορικά με τη δουλεία, ας έχουμε κατά νου ένα υποτιθέμενο σπαρτιατικό "αστείο", σύμφωνα με το οποίο αν περπάταγες στην πόλη των Αθηναίων δεν ήσουν σίγουρος για το ποιος είναι πολίτης και ποιος δούλος, με το οποίο οι Λακεδαιμόνιοι ήθελαν ακριβώς να κοροϊδέψουν την υπέρμετρη ελευθερία που παρείχαν οι Αθηναίοι στους δούλους.
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας ήταν ότι όλα ξεκινούσαν και τελείωναν στον Δήμο. Ο Δήμος ήταν το άλφα και το ωμέγα, ο ακρογωνιαίος λίθος των πάντων. Είχε την πλήρη οικονομική διαχείρηση, είχε τη δικαστική εξουσία, την εκτελεστική, τη νομοθετική και πάει λέγοντας. Μεταξύ άλλων ο Δήμος είχε και τον πλήρη θρησκευτικό έλεγχο. Τα πάντα γίνονταν από τον λαό της Αθήνας. Η ελληνική θρησκεία δεν διακατεχόταν από τον δογματισμό και την αυθεντία των θρησκειών της ανατολής γι'αυτόν τον λόγο δεν είχε την ανάγκη "ειδικών" (δίχως αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ιερείς και κυρίως ιέρειες) που να δέσμευαν ολόκληρο τον δημόσιο βίο. Είναι αποδεδειγμένο από την πάροδο των χρόνων ότι η δογματική θρησκεία αποτελούσε ανέκαθεν τροχοπέδη στην ελεύθερη σκέψη άρα και στην κοινωνικη΄και δημόσια ανάπτυξη. Σκεφθείτε λίγο πως ήταν τα διάφορα βασίλεια της Μεσοποταμίας, πως ήταν οι φυλές της Αμερικής, πως ήταν οι Αιγύπτιοι και πάει λέγοντας. Η πρώτη τεράστια καινοτομία των Ελλήνων ήταν η απελεύθερη από θρησκευτικούς δογματισμούς σκέψη τους, Είναι δεδομένο λοιπόν ότι με την οποιανδήποτε άλλη θρησκεία, δημοκρατία δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει. Βέβαια θα αντιτείνει κάποιος ότι στις άλλες πόλεις κράτη που μοιράζονταν την ίδιαν θρησκεία καθώς και παρόμοιες φιλοσοφικές αντιλήψεις δίχως μεταφυσικούς περιορισμούς, Δημοκρατία δεν υπήρξε ποτέ. Σωστά, εδώ όμως έχουμε το έτερο πολύ ενδιαφέρον: ακόμη και σε ολιγαρχικές κοινωνίες, όπως η σπαρτιατική επί παραδείγματι, το πολίτευμα ήταν απείρως δημοκρατικότερο από το πιο ελαστικό θεοκεντρικό ανατολικού τύπου. Το σημαντικό που πρέπει να κατανοήσουμε εδώ είναι ότι η αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν πλήρως εναρμονισμένη με την ελεύθερη ελληνική σκέψη, δημιούργημα της οποίας ήταν η Δημοκρατία, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά και τόσα άλλα. Γι'αυτούς τους λόγους λοιπόν και η ελληνική θρησκεία δεν είχε ιερατείο: επειδή ήταν δημόσια υπόθεση, πολιτική.
Πάμε τώρα σε έναν άλλο παράγοντα. Διαβάζοντας προσεκτικά την Ιλιάδα θα διαπιστώσουμε ότι ακόμη και στις προδημοκρατικές ελληνικές κοινωνίες υπήρχαν δημοκρατικοί θεσμοί. Κατ' αρχήν οι βασιλιάδες των Αχαιών εκτός από ικανοί στον πόλενμο παρουσιάζονται και ικανοί στον λόγο και την σκέψη. Στις συνελεύσεις δε, αν και βασιλιάδες, πάντα προσπαθούν να πείσουν τους υπηκόους τους για το ορθόν των επιχειρημάτων τους. Αυτή η τακτική δεν ήταν προϊόν ανάγκης, αλλά προϊόν της συνοχής που ένοιωθαν οι Έλληνες μεταξύ τους. Γι'αυτόν τον λόγο παρατηρούμε ότι οι πόλεις κράτη σπανίως ξέφευγαν από το "κεντρικό" πολίτευμα. Τι δουλειά έχει με την Δημοκρατία αυτό θα μου πείτε; Έχει, διότι οι Αθηναίοι ήσαν Ίωνες και έβλεπαν ευατούς ως αυτόχθονες (σε σχέση με τους Δωριείς) με αποτέλεσμα να έχουν μεγαλύτερη συνοχή ως πόλη και αυτή η συνοχή επέφερε ένα αίσθημα μεγαλύτερης ισότητος. Εξάλλου, μην λησμονούμε ότι για όλους τους αρχαίους Έλληνες (ποσώ δε μάλλον για τους Ίωνες) ίσχυε η πεποίθηση ότι η πόλη προέκυψε από την ανάγκη για δικαιοσύνη. Γι'αυτόν τον λόγο παρατηρούμε ιστορικά ότι σχεδόν αδιαμαρτύρητα είχαν δεχθεί τις νομοθετικές αλλαγές του Σόλωνα ή τις ακόμη μεγαλύτερες μετέπειτα του Κλεισθένη. Γι'αυτόν τον λόγο και υποστήριζαν ότι ο τύραννος ακόμη κι αν κάνει καλό πάντα είναι τύραννος, και πάει λέγοντας (όπως ο Πεισίστρατος φερ'ειπείν, στον οποίον "χρεώνονται" αμέτρητες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Ο Πεισίστρατος όμως παρέμεινε στην Ιστορία για πάντα τύραννος). Μιας και αναφέραμε όμως την Ιλιάδα προηγουμένως, υπάρχει μέσα και το εξής εκπληκτικό: στον Κατάλογο των Πλοίων η μοναδική πόλη που αναφέρεται ως Δήμος, είναι αυτή των Αθηναίων, δείγμα ότι οι σπόροι της Δημοκρατίας προϋπήρχαν και ότι ορθώς χρεώνονται στον Θησέα τω όντι. Εάν διαβάσουμε προσεκτικά τον Επιτάφιο του Περικλέους θα διαπιστώσουμε ότι επί της ουσίας ο Περικλής δεν εξυμνεί τόσο την Πόλη, ούτε την ισχύ των Αθηναίων. Στην πραγματικότητα εξυμνεί τον τρόπο ζωής των Αθηναίων, όλα αυτά που συνέθεταν την καθημερινότητά τους, και τα οποία ήταν όλα ευεργετικά αποτελέσματα της Δημοκρατίας. Της ισχύος του Δήμου δηλαδή, του λαού...
Ένας ακόμη σημαντικότατος παράγοντας της γέννεσης της Δημοκρατίας ήταν η επαφή με τη θάλασσα, ένεκα του αισθήματος ελευθερίας που αυτή δημιουργεί. Ο Αριστοτέλης στα πολιτικά του μαρτυρεί το εξής εκπληκτικό: ότι οι κάτοικοι του Πειραιά ήταν πιο δημοκρατικοί από τους κατοίκους του Άστεως, ενώ οι κάτοικοι του Άστεως με τη σειρά τους ήταν πιο δημοκρατικοί από τους κατοίκους της Μεσογαίας! Ο σημαντικότερος παράγοντας όμως από τον οποίον όχι τόσο προέκυψε, όσο εδραιώθηκε και στην κλασική αρχαιότητα αλλά και με την πάροδο των αιώνων (και με αιώνες πλήρους απουσίας κιόλας) η Δημοκρατία ήταν το ότι οι Αθηναίοι πολίτες έβαζαν τον εαυτό του κάτω από την πόλη. Το είχε πει και ο Αριστοτέλης εξάλλου, ότι ο καθένας πρέπει να αντιμετωπίζει τον εαυτό του ως μόριο της πόλης. Γι'αυτόν τον λόγο όταν ο Περικλής κατηγορήθηκε για διασπάθηση δημοσίου χρήματος (της Συμμαχίας) προκειμένου να κτίσει τον Παρθενώνα και τα τόσα άλλα μεγαλουργήματα, όταν απάντησε ότι σε μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει να έργα να μνημονευθούν ως έργα του Περικλέους και όχι των Αθηναίων, η Εκκλησία του Δήμου έκανε πίσω!
Έχω αναφέρει κατ' επανάληψιν δύο ρήσεις περί Δημοκρατίας, οι οποίες με εκφράζουν απόλυτα. Η πρώτη είναι του Βολταίρου που έλεγε ότι "διαφωνώ με αυτό που λες αλλά θα υπερασπιστώ με τη ζωή μου το δικαίωμά σου να το λές". Η δεύτερη δεν είναι ρήση, εδώ που τα λέμε, είναι συμπέρασμα: το μεγαλείο της Δημοκρατίας φαίνεται από τον τρόπου που συμπεριφέρεται στους εθχρούς της. Τον Σωκράτη δεν τον είχαν σε ιδιαίτερη εκτίμηση για πολλούς λόγους στην αρχαία Αθήνα, ο σημαντικότερος εκ των οποίων ότι (θεωρούσαν πως) διήφθηρε τους νέους. Αυτό είχε να κάνει με το ότι αρκετοί "μαθητές" του Σωκράτη ήταν ολιγαρχικών πεποιθήσεων. Φυσικά και οι ολιγαρχικοί είχαν ίσα πολιτικά δικαιώματα στην αρχαία Αθήνα, και ο Σωκράτης είχε το ελεύθερο να φιλοσοφεί κανονικά όπως και όσο ήθελε. Η καταδίκη του δε, ήρθε με μόλις 6 ψήφους διαφορά μέσα από ένα σύνολο πεντακοσίων πενήντα επτά ψηφισάντων, ενώ ακόμη και την ύστατη στιγμή του δόθηκε η ευκαιρία να δραπετεύσει, την οποίαν αρνήθηκε όμως προβαίνωντας σε μίας από τις μεγαλύτερες και συγκλονιστικότερες ενέργειες ανθρώπου, να συμμορφωθεί δηλαδή με το ψήφισμα της πόλης (διότι το Δικαστήριο ήταν η πόλη) και να πεθάνει. Αξίζει να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι η αθηναϊκή Δημοκρατία επιβράβευε την δημόσια κριτική προς αυτήν, διότι θεωρούσε ότι μόνο έτσι μπορούσε να βελτιωθεί ακόμη περισσότερο. Γενικά, στην αρχαία Αθήνα ήταν κλασικό το φαινόμενο της ελεύθερης διακίνησης ιδεών ακόμη και εις βάρος της Δημοκρατίας. Αρκεί να αναφέρουμε ότι πολλοί επιφανείς Αθηναίοι ήταν μη δημοκρατικοί (Πλάτων, Θουκυδίδης, Ξενοφών, Ισοκράτης, Αριστοτέλης κλπ), και όμως ουδείς διώχθηκε για τις απόψεις του... Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η Δημοκρατία δεν είχε ως στόχο να φέρει τα πάνω-κάτω. Η Δημοκρατία απλώς έδινε το δικαίωμα στον "άμεσα ενδιαφερόμενο" να λαμβάνει αποφάσεις για την τύχη του. Γι'αυτό και όλες οι απόψεις ήταν σημαντικές. Εξάλλου, οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνο ήταν συνηθισμένοι να ασχολούνται με σημαντικά ζητήματα αλλά για να το πάμε και λίγο παραπέρα, το θεωρούσαν αδιανόητο το να ασχοληθούν με κάτι που θεωρούσαν άχρηστο. Γι'αυτόν τον λόγο η Δημοκρατία εν τη γεννέσει της δεν θέλησε να έρθει σε ρήξη με το παρελθόν, το οποίο θεωρούσε ότι ήταν το έδαφος που είχε προετοιμάσει τη γέννεσή της. Δεν είναι συμπτωματικό ότι η Δημοκρατία διατήρησε έως και τον τίτλο του Βασιλέως. Ήταν θέμα παρελθόντος, παράδοσης, ιστορίας της πόλης. Γι'αυτόν τον λόγο κατέφευγε στον οστρακισμό πολιτικών αντιπάλων μόνο αν διέκρινε ότι είχαν αρχίσει να γίνονται επικίνδυνοι για το πολίτευμα της πόλης. Εν αντιθέσει με σήμερα που ό,τι δεν μας αρέσει από το παρελθόν προσπαθούμε να το βιάσουμε ολοκληρωτικά, είτε για να το απαλείψουμε, είτε για να το αναπροσαρμόσουμε, η αρχαία Αθήνα ήξερε ότι η μνήμη ήταν σημαντική για την συνοχή των πολιτών και για τη διατήρηση του πολιτεύματος. Γι'αυτό και στάθηκε διαχρονικά επιεικής στους αντιπάλους της.
8. Επίλογος
Η καθεαυτή Δημοκρατία είναι από τα αγαπημένα μου θέματα. Κυριολεκτικά ανεξάντλητο, μαγευτικό, μεγαλειώδες. θα μπορούσα να γράφω για μέρες μόνο για τη Δημοκρατία, κυριολεκτικά. Γι'αυτό λοιπόν και θα επιχειρήσω κάποιους "παραλληλισμούς", οι οποίοι βέβαια μοιραία έχουν βγει στην φόρα ήδη από μόνοι τους. Διότι το ερώτημα είναι σαφές: τι δημοκρατία έχουμε σήμερα τελικά;
Έχουμε μία Βουλή, της οποίας οι βουλευτές του ελληνικού λαού, οι αντιπρόσωποί του δηλαδή αποτελούν τα πλεόν χείριστα των παραδειγμάτων. Μπορεί να ακούσετε κάποιον γονιό να λέει στο παιδί του να γίνει σαν τον τάδε ποδοσφαιριστή, ουδείς όμως θα του πει να γίνει σαν τον δείνα πολιτικό. Γιατί αυτό; Πως φτάσαμε εκεί; Μα διότι απλούστατα δεν έχουμε δημοκρατία αθηναϊκού τύπου (που ήταν και η μοναδική πραγματική) αλλά... γαλλικού, βυζαντινών προδιαγραφών και εμποτισμένη με πάμπολλες κουτοπονηρίστικες νοοτροπίες-κατάλοιπα της τουρκοκρατίας. Καλώς ή κακώς, όλες οι σύγχρονες δημοκρατίες εκτιμώ πως προέρχονται από τις καταβολές της γαλλικής επανάστασης (η οποία αφενός ήταν ένα από τα μαζικότερα κύμματα τρομοκρατίας που έχουν περάσει, με εθνικό έμβλημα την γκιλοτίνα, αφετέρου άνοιξε τον δρόμο στον Ναπολέοντα που δεν φημίζεται και για τις ιδιαίτερα δημοκρατικές αντιλήψεις του). Αυτό δεν σημαίνει ότι οι θεωρητικοί της "νεογνής" γαλλικής δημοκρατίας δεν είχαν τις καλύτερες των προθέσεων. Πολλές φορές όμως αποδεδειγμένα οι προθέσεις δεν αρκούν από μόνες τους.
Προσωπικά δεν αμφιβάλλω ότι και οι δικοί μας πολιτικοί έχουν τις καλύτερες των προθέσεων, δεν αμφιβάλλω όμως εξίσου ότι απλώς παραμένουν στις καλές προθέσεις.
Διότι εν αντιθέσει με την αρχαία αθηναϊκή Δημοκρατία, όχι μόνο δεν προσφέρουν τίποτε στον ελληνικό δημόσιο βίο, αλλά παρασιτοζωούν κιόλας. Δεν ελέγχονται από κανέναν νόμο, ένεκα της βουλευτικής τους ασυλίας, η οποία τους δίνει το δικαίωμα να κάνουν ό,τι γουστάρουν και να μένουν ατιμώρητοι. Είναι ριζωμένοι στις καρέκλες τους και ξέρουν ότι με δυσκολία θα τις αποχωριστούν. Ξέρουν ότι γραφή παρανόμων δεν υφίσταται. Αρκεί ένα παίγνιον με το πολίτευμα (πχ πρόωρο κλείσιμο της Βουλής, πρόωρη διάλυση της Βουλης, προκήρυξη πρόωρων εκλογών, απειλή για μη ψήφιση του Προέδρου της Δημοκρατίας κ.ο.κ.) και όλα παραγράφονται, όλα ξεχνιώνται, όλα ξεκινούν από το μηδέν. Αντί να υπόκεινται σε νόμους βαρύτερους σε σχέση με τους υπόλοιπους Έλληνες πολίτες, υπόκεινται σε νόμους επιεικέστερους (πχ παραγραφή στα 5 χρόνια αντί για 10 που ισχύει για όλους τους Έλληνες πολίτες). Με διάφορα νομοθετήματά τους φτάνουν σε σημείο να θέτουν εν αμφιβόλλω ή ακόμη και υπό διαπραγμάτευση μέχρι και τον κορυφαίο Νόμο όλων των Ελλήνων, το Σύνταγμα. Τα όσα κατά καιρούς συζητάμε περί ελευθερίας έκφρασης εδώ μέσα (και αλλού) αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, μην πούμε για άλλα ακόμη χειρότερα δηλαδή. Γενικά, οι βουλευτές μας ξέρουν εκ των προτέρων ότι δεν θα λογοδοτήσουν ποτέ, ότι δεν θα βρεθούν ποτέ υπόλογοι των τεραστίων ευθυνών τους. Τουναντίον, γνωρίζουν ότι η επόμενη εκλογική αναμέτρηση θα αποτελέσει εκ νέου την κολυμβήθρα του Σιλωάμ, από την οποίαν θα βγουν αλώβητοι και με ανανεωμένη την πίστη του ελληνικού λαού, ο οποίος είναι απλώς υποχρεωμένος να ακούει τις αηδίες ότι πάντοτε φταίνει μόνο οι προηγούμενοι κλπ, κλπ.
Φυσικά, ο λαός, εμείς, εγώ κι εσύ, μόνο αμέτοχοι δεν είμαστε. Συμμετέχουμε σε όλο αυτό το διαρκές έγκλημα απαξίωσης της ίδιας μας της χώρας, του ίδιου μας του εαυτού με αναρρίθμητους τρόπους. Από το να μην ψηφίζουμε στις εκλογές ενδίδοντας στις προπαγάνδες διαφόρων επιτηδείων, από το να μην απαιτούμε τα δικαιώματά μας, από το να λέμε όλο ναι κάθε φορά που επιχειρούν να μας τον φορέσουν λιγουλάκι ακόμη. Όλοι μας θέλουμε να τηρούνται οι νόμοι, όμως δεν θα μας χάλαγε αν στην δική μας περίπτωση ο νόμος έκανε και λίγο τα στραβά μάτια.
Το να είσαι βουλευτής και γενικότερα πολιτικός είναι ύψιστο λειτούργημα του Έθνους. Ένας βουλευτής όμως δεν θα έπρεπε να απολαμβάνει των προνομίων που έχει σήμερα, αφού αυτά αποδεδειγμένα πλέον τον οδηγούν στην παρακμή. Τουναντίον, οι απολαβές του βουλευτή θα έπρεπε να είναι στην καλύτερη περίπτωση του ελληνικού μέσου όρου. Επίσης, θα έπρεπε να υπάρχουν νόμοι σοβαροί για τους βουλευτές, νόμοι φερ'ειπείν που να δημεύουν τις περιουσίες τους κατά τη διάρκεια όλης της θητείας τους στο Κοινοβούλιο, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι όσα είχαν πριν πολιτευθούν να έχουν και αφού περατώσουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στους συμπολίτες τους. Και όχι να υπάρχουν νόμοι σχετικά με βουλευτικές ασυλίες και λοιπές αθλιότητες. Έχουμε καταντήσει πλέον να ακούμε σε καθημερινή βάση για νέα σκάνδαλα ή για νέες αποκαλύψεις επί παλαιοτέρων και να μην εκπλησσόμεθα. Έχουμε εθιστεί στην παρακμιακή και πενταβρώμικη -σχεδόν σαθρή- πολιτική ζωή του τόπου. Είμαστε όλοι συνένοχοι όμως. Συνένοχοι, που κατά κύριο λόγο ασχολούμαστε με τελείως άσχετα πράγματα. Οι επικριτές της σύγχρονης δημοκρατίας κατά κύριο λόγο έχουν ένα βασικό επιχείρημα, το οποίο υποτίθεται πως είναι και αποστομωτικό κιόλας: ότι ένας αρχαίος Έλληνας δεν θα αποδεχόταν ως δημοκρατία το σημερινό πολίτευμα επειδή δεν είναι άμεση. Μα όπως είδαμε, πρακτικά ούτε καν στην Κοιτίδα της Δημοκρατίας δεν ήταν άμεση. Δεν ονομάζεις άμεση Δημοκρατία ένα πολίτευμα μόνο και μόνο επειδή χειρίζονταν απευθείας όλες τις δημόσιες υποθέσεις μόλις το 15% των κατοίκων της πόλεως. Θέλω να πω, ότι και στην αρχαιότητα όπως και σήμερα με τη Δημοκρατία ασχολούνταν λίγοι. Η σημαντική διαφορά όμως ήταν ότι την Δημοκρατία την απολάμβαναν όλοι, μηδενός εξαιρουμένου. Η διαφορά δηλαδή έγκειται στο αποτέλεσμα.
Θα ήταν παντελώς ουτοπικό να έχουμε σήμερα, μια χώρα δέκα και βάλε εκατομμυρίων κατοίκων, Δημοκρατία με αρχαίες προδιαγραφές. Δεν θα γινόταν κάθε έτος να γίνεται κλήρωση από όλον τον πληθυσμό που πληροί τις προϋποθέσεις για να βγουν οι βουλευτές, ούτε να κατανέμονται όλες οι θέσεις σε όλον τον κόσμο. Από μιαν άποψη η πλατωνική εξειδίκευση της ιδανικής πολιτείας είναι σωστή: δεν είναι εξίσου ικανοί όλοι οι άνθρωποι για όλες τις θέσεις (όπου εννοείται πως το ίδιο ισχύει και για τους πολιτικούς, μηδέ των παιδιών τους εξαιρουμένων). Άλλο πράγμα όμως το αν μπορώ ή δεν μπορώ να κάνω καλά κάτι, και άλλο το απαξιώνω ή δεν ασχολούμαι εκ των πραγμάτων. Και το πρόβλημα είναι ότι ενώ έχουμε δημοκρατία, έστω και κατ' όνομα, κάνουμε -εμείς οι ίδιοι οι πολίτες- τα πάντα για να την καταβαραθρώσουμε με κάθε δυνατό τρόπο.
Διότι είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία ασυδοσίας, όπου οι ελευθερίες δεν σταματούν ποτέ, ενώ στην μετριοπαθή Δημοκρατία της αρχαιότητας σταματούσαν εκεί που έβλαπταν (με την ευρύτερη έννοια) τον άλλον.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία όπου αν τολμήσεις να μιλήσεις και τα περισσότερα θέματα που θεωρούνται ταμπού, σε περιμένει η γενική κατακραυγή, ο κοινωνικός στιγματισμός, οι αφορισμοί.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που αποτελεί χειριστικό προνόμιο των ολίγων υποτιθέμενων εκλεκτών, οι οποίοι μας έχουν σύρει στον διεθνή διασυρμό των σκανδάλων, της μίζας και της διαφθοράς.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία όπου όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον Νόμο εκτός από εκείνους που είναι πιο ίσοι.
Είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που ο ξερολισμός και ο αφορισμός θεωρούνται κοινωνικές αρετές, που η απαξία και η ισοπέδωση υποδηλώνουν αντίδραση στο κατεστημένο.
Το χειρότερο όμως είναι ότι είμαστε εθισμένοι σε μια δημοκρατία που απλώς μας δίνει την αβάντα να γκρινιάζουμε ότι φταίνε πάντοτε μόνο οι άλλοι και ότι εμείς δεν έχουμε ποτέ ευθύνες, καθώς προσπερνάμε το θεμελιώδες κεφάλαιο της δικής μας ενεργής συμμετοχής (με οποιονδήποτε τρόπο). Κοινώς, ενώ δεν θέλουμε (ενίοτε απαξιούμε κιόλας) να κουνήσουμε το δακτυλάκι μας, στις απαιτήσεις μας δεν κάνουμε ποτέ εκπτώσεις.
Αν ερχόταν ένας αρχαίος Αθηναίος στην σύγχρονη Ελλάδα η υποτιθέμενη μη άμεση δημοκρατία που επικαλούνται κάποιοι θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα παρατηρούσε. Ίσως να μην το παρατηρούσε και καθόλου, εδώ που τα λέμε. Η επικράτεια της Αθήνας έδινε τη δυνατότητα αμέσου συνελεύσεως, ομοίως βοηθούσε και ο περιορισμένος πληθυσμός. Σίγουρα θα παρατηρούσε όμως -και φυσικά θα εντυπωσιαζόταν αρνητικότατα- από την έλλειψη ελευθέρου πνεύματος, από την θρησκευτική χειραγώγηση, από την πολιτική απαξίωση, από την ατιμωρησία των πολιτικών, από τον προκλητικό ευδαιμονικό και πλουσιοπάροχο δημόσιο βίο, από τις τεράστιες κοινωνικές αντιθέσεις, από την χρονοβόρα και συχνά-πυκνά δυσκίνητη δικαιοσύνη, από την κατακραυγή (ενίοτε όχι μόνο λεκτική) κατά των αντιθέτων φωνών. Αυτά θα έβλεπε αμέσως ένας αρχαίος Αθηναίος, αυτά που πραγματικά τον απασχολούσαν ως πολίτη, και όχι αυτά που εμείς, οι υποτιθέμενοι μορφωμένοι σύγχρονοι, θεωρούμε ότι θα έβλεπε, πάνω στην αγωνία μας να προσάψουμε στους αρχαίους τα δικά μας κουσούρια και τα δικά μας πάθη, τη δική μας αμάθεια και τους δικούς μας άρρωστους συλλογισμούς. Αν ερχόταν ένας αρχαίος Αθηναίος και τα έβλεπε όλα αυτά, το πρώτο πράγμα που θα έκανε θα ήταν... μια ερώτηση: "ΕΣΥ τι έχεις κάνει γι'αυτά;"...
Πως είναι δυνατόν να έχουμε απαιτήσεις από τη δημοκρατία μας, που είναι δημοκρατία, όταν επιχειρούμε με κάθε ευκαιρία να την απαξιώνουμε; Πως είναι δυνατόν να θέλουμε να μας σέβεται η δημοκρατία μας όταν εμείς οι ίδιοι πρώτοι την φτύνουμε κατάμουτρα; Η περιβόητη ρήση του Τσώρτσιλ ότι η δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα αλλά ας μας υποδείξει κάποιος κάποιο καλύτερο, από μιαν άποψη είναι μια χαζομάρα, περιέργως όμως κρύβει μια τεράστια αλήθεια. Διότι η δημοκρατία δεν είναι το χειρότερο πολίτευμα ένεκα των Αξιών της, αλλά ένεκα των πολιτών της. Έρχονται εκλογές αύριο μεθαύριο και πάλι θα διαβάζουμε ή ακούμε απόψεις περί αποχής κλπ. Λες και η αποχή θα καλυτερεύσει τα πράγματα. Από την άλλη, δεν τολμάμε να φτιάξουμε τη δική μας πολιτική πρόταση, διότι που να τα βάζεις με το πολιτικό κατεστημένο. Κατακρίνουμε τα ρουσφέτια αλλά περιμένουμε πως και πως τις εκλογές μπας και μπούμε στο δημόσιο. Εξοργιζόμαστε με το κράτος για τα ανεπαρκή μέτρα πυρόσβεσης, αλλά προτιμούμε να μπούμε σε καμιά εφορία ή σε κανάν δήμο από το να μπούμε στην πυροσβεστική. Τα χώνουμε πανταχόθεν για τις μίζες, αλλά κοιτάμε να φοροδιαφύγουμε με την πρώτη ευκαιρία. Και πάει λέγοντας. Και ερωτώ: είναι αυτή υπεύθυνη στάση πολιτών;
Έχουμε την εντύπωση ότι η σύγχρονες δημοκρατίες δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τις αρχαίες. Τεράστια πλάνη και το έχουμε δείξει σε παλαιότερο σεντόνι. Υπάρχουν αναρρίθμητα κοινά στοιχεία, δυστυχώς όμως η πλειοψηφία αυτών περιορίζεται στα ρνητικά. Και στην αρχαιότητα υπήρχε δουλεία και σήμερα. Ή μήπως έχετε την εντύπωση πως τυχαία η δουλειά με τη δουλεία έχουν μόλις μια θέση τόνου διαφορά; Μπορεί κανείς να σκεφτεί τον εαυτό του με τις υποχρεώσεις του να τρέχουν και με το βεβαρυμένο εργασιακό πρόγραμμα, να ασχολείται και με τα Κοινά; Τρέμουλο θα μας πιάσει και μόνο στην σκέψη, αφού θα χρειαζόμασταν μέρα με 72 ώρες για να ανταπεξέλθουμε. Και όμως θα μπορούσε να είναι τελείως διαφορετικά τα πράγματα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα -μετά την απουσία ελεύθερης σκέψης- είναι, εκτιμώ, η άποψή μας ότι η ενασχόληση με τα Κοινά σήμερα περιορίζεται στην κριτική του δημοσίου βίου και φυσικά έναν διορισμό στο δημόσιο. Καμία σχέση. Ενασχόληση με τα Κοινά είναι και η ψήφος στις εκλογές. Είναι και η πολιτική κρίση, αντί της κομματικής που αποτελεί σύγχρονη μάστιγα του πολιτικού βίου. Είναι η καταγγελία του παρανόμου, δίχως αυτό να συνεπάγεται το προσφιλές ελληνικό σπορ της δικομανίας. Συμμετοχή στα Κοινά είναι και η καταβολή των προβλεπομένων φόρων, δίχως αυτό να σημαίνει και την αποδοχή των υπερβολικών και παράλογων φόρων. Συμμετοχή στα Κοινά είναι η προστασία των δασών και των δημοσίων χώρων και κτιρίων. Συμμετοχή στα Κοινά είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συμπολιτών μας. Όλα αυτά και πολλά πολλά άλλα δημιουργούν την σωστή Δημοκρατία, αυτήν που θα ωφελήσει όλους τους πολίτες.
Εν κατακλείδι, δεν μπορούμε να έχουμε την απαίτηση η δημοκρατία μας να μας φέρεται σωστά όταν εμείς της φερόμαστε ωσάν το χειρότερο σκουπίδι. Ναι, έχουμε δημοκρατία αλλά επιδέχεται βελτιώσεις. Και οι βελτιώσεις δεν έρχονται από πλάνες τύπου "δεκεμβριανών", ούτε με υποτιθέμενες αποχές και τα τοιαύτα, αλλά από την ενεργό συμμετοχή και την πολιτική ευσυνειδησία.
Όλων μας.
Χαίρετε.
(πηγές: Η Αθηναϊκή Δημορατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Γ.Ρούσου, Αρχαία Δημοκρατία για πάντα νέα, Εκδόσεις Γκοβόστη
H.D.F. Kitto, Οι Έλληνες, Εκδόσεις Κάκτος)
