Ο μεγάλος πατέρας των Ελλήνων

(προσοχή: ουδεμία σχέση με τον... μεγάλο αδελφό).

Ομιλώ για τον Ηράκλειτο, αυτόν τον μέγιστο φιλόσοφο, για τον οποίον ο Σωκράτης (όχι ο Κόκκαλης) είχε πει κάποτε πως "όσα κατάλαβα ήταν σημαντικά, το ίδιο νομίζω κι όσα δεν κατάλαβα όμως". Ο αποκαλούμενος και σκοτεινός, όχι επειδή συνήθιζε να κυκλοφορεί μέσα στη τη νύχτα, ούτε επειδή ήταν δυσνόητος, αλλά επειδή οι θέσεις του ήταν δυνατόν να προσεγγιστούν από διάφορες οπτικές γωνίες και να επιδέχονται πολλές και διάφορες ερμηνείες.

Βασικά για να κατανοήσει κάπόιος τον Ηράκλειτο απαιτούνται κάποιες "κουβέντες γνωριμίας" αναφορικά με την φιλοσοφία του. Προσωπικά όμως προτιμώ να προσπεράσω αυτό το στάδιο και να περάσω απευθείας στον λόγο του. Εξάλλου μια από τις "μαγείες" της φιλοσοφίας έχει να κάνει με τις ερμηνείες που δίνει ο καθένας.

Ένα από τα αγαπημένα μου αποσπάσματα, είναι το 53, στο οποίο ο μέγας φιλόσοφος αναφέρει
πόλεμος παντών μέν πατήρ έστι, πάντων δέ βασιλεύς, καί τούς μέν θεούς έδειξε τούς δέ ανθρώπους, τούς μέν δούλους εποίησε τούς δέ ελευθέρους
(ο πόλεμος είναι ο πατέρας και βασιλιάς των πάντων, και άλλους αναδεικνύει θεούς, άλλους δε ανθρώπους, άλλους τους καθιστά δούλους και άλλους ελευθέρους)
(Σ.σ.: την επιείκιά σας για την έλλειψη κανονικών τόνων και πνευμάτων)

Ένα απόσπασμα όπως αυτό μπορεί να προσεγγιστεί από πολλές γωνίες. Αυτολεξεί επί παραδείγματι: ότι μιλάει για τον πόλεμο μεταξύ ανθρώπων, και σε μια τέτοια περίπτωση είναι πολύ προφανείς οι χαρακτηρισμοί. Δεν το κρύβω πως η "κυριολεκτική" ανάλυση του αποσπάσματος δεν με συναρπάζει και ιδιαίτερα (άσε που δεν πρόκειται για φιλοσοφία πλέον).
Το απόσπασμα χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μιλάει για τον πόλεμο (ότι είναι πατέρας και βασιλιάς των πάντων) και στο δεύτερο, όπου κάνει λόγο για τα αποτελέσματά του.

Ως φυσικός φιλόσοφος ο Ηράκλειτος (όπως και όλοι οι προσωκρατικοί) μάλλον δεν είχε το μυαλό του στην κυριολεξία. Στη φύση τα πάντα είναι ένας πόλεμος, αν το δούμε μεταφορικά. Το ίδιο το σύμπαν μέσα από έναν τεράστιο πόλεμο δυνάμεων γεννήθηκε (η λεγόμενη Μεγάλη Έκρηξη). Οι δυνάμεις στη φύση εναλάσσονται, υπάρχει η δράση και η αντίδραση, η ίδια η ζωή και η επιβίωση (όλων των ζώων αλλά και του ανθρώπου -ποιος είπε ότι ο άνθρωπος δεν είναι κομμάτι της φύσης; άσχετα αν ο ίδιος έχει πειστεί για το αντίθετο...) είναι ένας διαρκής πόλεμος. Ο πόλεμος που αναφέρει ο Ηράκλειτος συνεπώς δεν είναι ο πόλεμος με την κυριολεκτική σημασία που όλοι γνωρίζουμε. Είναι μια έννοια πιο γενική, με μεγαλύτερο περιεχόμενο. Μια χημική αντίδραση είναι ένα είδος πολέμου. Η έκρηξη ενός αστεριού είναι
ένα είδος πολέμου. Ομοίως, η επιβίωση των ειδών και πάει λέγοντας. Τα πάντα εμπεριέχουν έναν πόλεμο. Δυστυχώς, ο άνθρωπος βέβαια τον εμπεριέχει και στην χειρότερη μορφή του...

Ο πόλεμος του Ηρακλείτου έχει να κάνει με την αέναη προσπάθεια. Όπως λοιπόν γνωρίζουμε ότι τα καλά κόποις κτώνται, έτσι έρχεται κι ο πρώτος διαχωρισμός, το πρώτο ζεύγος αντιθέτων: θεός-άνθρωπος. Η "κατηγοριοποίηση" έχει να κάνει ξεκάθαρα με το μέγεθος της επιτυχίας ή της αποτυχίας. Το δεύτερο ζεύγος αντιθέτων όμως έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον κατ' εμέ: ελεύθερος-δούλος. Εδώ είναι προφανές πως μιλάμε μόνο για ανθρώπους. Το πως θα χειριστεί λοιπόν ο καθένας την υπόθεσή του θα έχει και το αντίστοιχο αποτέλεσμα, θα καθορίσει την υπόλοιπη πορεία του.

Επειδή η φιλοσοφία είχε ως στόχο τη βελτίωση της ζωής, έτσι κι εγώ αρέσκομαι να τα συνδυάζω όλα με τη ζωή (δεν υπάρχει τίποτε πιο ωραίο άλλωστε, όσο κι αν ισχυριζόμαστε για πλάκα πως η ζωή είν'ωραία αλλά τα'χει μ'άλλον!). Καλώς ή κακώς ζούμε σε μιαν εποχή όπου η μετριότητα και η απάθεια θεωρούνται ύψιστες αρετές. Βλέπουμε παντού κόσμο σαλταρισμένο που δεν μπορεί ν'αντέξει τους ρυθμούς της εποχής μας, βλέπουμε άλλους να αφήνονται στα φτερά της μιζέριας τους (η οποία είναι εθιστικότατη, είναι γεγονός), βλέπουμε κακομοιριά, καταστροφή, μεμψιμοιρία, απαξίωση, εγκατάλειψη.
Κοινώς βλέπουμε κόσμο και κοσμάκη να παραδίδει τα όπλα, να αφήνεται στο κύμα, στα σημεία των καιρών. Ζούμε και δουλεύουμε γιατί; Για να πληρώσουμε το κινητό, τις πιστωτικές και να πάμε στα σκυλάδικα; Μήπως είμαστε δούλοι και μάλιστα κατ' επιλογήν και δεν το'χουμε πάρει χαμπάρι;

Η προσπάθεια απαιτεί κόπο κι ο κόπος συνήθως μας κουράζει και μόνο στην σκέψη. Επίσης, απαιτεί κόντρες, ιδρώτα, συχνά φέρνει αποτυχίες. Τι σημαίνει αυτό; Μήπως η ζωή η ίδια δεν είναι πόλεμος; Μήπως ο πόλεμος δεν έχει απώλειες; Πως θα επιτύχουμε όμως τους στόχους μας, όσο απλοί κι αν είναι τούτοι; Πως θα υλοποιήσουμε τα όνειρά μας; Με απάθεια; Με αδιαφορία; Με αποτροπιασμό; Πως;

Πυκνώνουν οι διαμαρτυρίες για τα καμμένα δάση. Δεν βλέπω να πυκνώνουν τα αναδασωμένα σημεία όμως. Γιατί; Μα διότι έχει δει κανείς κάποιον απλό πολίτη να πάρει αυτοβούλως ένα δεντράκι να πάει μόνος του να το φυτεύσει; Από τους φορείς τα περιμένουμε όλα.
Συχνά διάφορες πόλεις πνίγονται από τα σκουπίδια, είδατε όμως κανέναν να τα κρατάει στο σπίτι του μέχρι να λήξει η όποια απεργία; Μπα, δε σφάξανε.
Διαμαρτύρονται όλοι για το νέφος στην Αθήνα, την κίνηση, καθώς και το απάνθρωπον της διαβιώσεως. Πόσοι όμως μετακόμισαν στην περιφέρεια ή έπαψαν να χρησιμοποιούν το αυτοκίνητό τους; Μετρημένοι στα δάχτυλα.
Απαιτήσεις έχουμε όλοι. Οι περισσότεροι όμως αρνούμαστε (σχεδόν δογματικά) να συμβάλουμε στο να τις ικανοποιήσουμε. Γιατί; Διότι δεν έχουμε μάθει να πολεμάμε (το γιατί είναι μια άλλη κουβέντα βέβαια). Έχουμε χάσει το αίσθημα του μαχητή και τα περιμένουμε όλα έτοιμα, από τους άλλους.
Θέλουμε να διεκδικούμε, δεν έχουμε μάθει να το πράττουμε όμως. Θέλουμε να ονειρευόμαστε κάτι καλύτερο, δεν επιθυμούμε να κουνήσουμε το δακτυλάκι μας. Είμαστε δέσμιοι των παθών μας (ηλίθια ως επί τω πλείστω), δουλεύουμε για ν'αποπληρώνουμε τις τράπεζες, για να πουλάμε μούρη στις πίστες, να πληρώνουμε για πράγματα που δεν χρειαζόμαστε.
Γι'αυτό και δεν μπορούμε να χαρούμε τη ζωή μας. Γι'αυτό και δεν είμαστε ελεύθεροι, όσο κι αν προπαγανδίζουμε το αντίθετο. Δούλοι είμαστε, κι όσο δεν προσπαθούμε, έτσι θα παραμείνουμε.
Χμ, όσο για το "θεούς", ούτε λόγος να γίνεται... Αστεία πράγματα...